سید عبدالله اصفهانی

تفسیر علمی که در عصر پستمدرنیسم دوران پختگی و کمال خود را تجربه میکند، افزون بر روششناسی خاص و معیارهای معتبر، به تناسب توسعه دانشهای بشری، به ویژه در حوزه فلسفه علم، نیازمند تبیین کنشهای تاثیرگذارترین دیدگاههای نوین فلسفه علم بر حوزه مبانی و قواعد این شیوه تفسیری است. دستاورد مقاله حاضر که به روش توصیفی، تحلیلی، انتقادی و تطبیقی نگارش یافته، پس از بررسی نقادانه نظریه «رئالیسم انتقادی» ایان باربور با محوریت مناظر آیتالله جوادی آملی، تبیین چیستی کنشها و میزان سازواری نظریه وی با مبانی و قواعد تفسیر علمی به شرح ذیل است: همعرض دانستن خداوند با سایر پدیدههای هستی، محدودسازی اصل علیّت در حدّ پدیدههای طبیعیت؛ تقدّم معرفت تجربی بر معرفت دینی؛ یکسانپنداری روششناسی علم با دین؛ اینکه هیچ «نظریه نهایی» را نمیتوان «حقیقت غایی» دانست و حقیقت نهایی هیچ چیز قابل درک نیست؛ شکاکیت و سفسطه به عنوان نتیجه منطقی «نسبیت فهم»؛ دیدگاههایی از ایان باربور است که در ناسازگاری با فلسفه دین و مبانی تفسیر علمی قرآن است؛ لیکن تلاش وی در تنشزدایی بین علم و دین که زمینه مساعد وحدت علم و دین را در غرب تمهید نموده، با مصالح دین و آموزههای قرآنی سازگار بوده، پذیرش واقعیات خارجی و جهانبینی علمی به عنوان واقعیتی مسلّم، معتبر و اطمینانبخش، مورد پذیرش فلسفه دین و سازگار با دیدگاه مفسران علمی قرآن مبنی بر جواز استناد قضایای طمأنینهبخش تجربی به قرآن در قالب «استناد احتمالی» است.

گرایش اخباری، رویکردی معرفتی در حوزه دانش های شیعی نظیر: فقه، اصول، تفسیر و ...و یکی از جریان های فعال و تاثیرگذار محسوب می شود. پرسش پژوهش حاضر که به روش توصیفی ،تحلیلی و بنیادین نگاشته شده، مقایسه دیدگاه های اخباریان و مفسران عقل گرای شیعه در قلمرو شش قاعده تفسیری است .هرچند اندیشه های نخستین اخباری گری ظاهرا حدود پنج قرن قبل از محمد امین استرابادی به شکل نهفته و پنهان وجود داشته، ولی عمدتاً در قالب محدثان شیعه و در تضاد با اصولیانی همچون شیخ مفید، سید مرتضی، شیخ طوسی نبوده است. دستاورد مقایسه تطبیقی دو رویکرد فوق در مورد شش قاعده تفسیرگری عبارتست از: انکار مطلق اعتبار ظن در آموزه های دینی؛ اعتبار ظنون که برخاسته از عقل ناقص، قیاس ،استحسان، رای شخصی و هوای نفس نباشد، با تفاوت دیدگاهشان با عقل گرایان در خصوص ظنون برخاسته از عقل محض؛ ظنی و غیر معتبر دانستن احکام نظری در اصول و فروع دین برخاسته از ظواهرقران؛انحصار تحصیل یقین در احکام دینی صرفاً از طریق روایات اهل بیت(ع)؛ انکار مطلق یا محدود ساختن قلمرو قواعد چهارگانه : پیوستگی متن قرآن ،سیاق ،جری و تطبیق و توأمانی ظاهر و باطن قران

تفسیر علمی به موازات رشد دانش های بشری همواره در میان متقدمان و متأخران دل بستگانی دارد، اما بلوغ گرایش به این شیوه در تفسیر و اوج آن، در قرن اخیر است. تفسیر  علمی روش مند و معتبر دستاوردهای مثبتی هم چون: اثبات اعجاز قرآن، تحکیم ایمان مسلمانان، گرایش غیر مسلمانان به دین، جلوگیری از پندار تعارض علم و دین در اسلام و تعمیق فهم قرآن و... در پی دارد. پرسش اساسی مقاله حاضر که با روش مسأله محور توصیفی – تجربی، تحلیل – سیستمی و بنیادین  نگارش یافته، آن است که با عنایت به اصل «قطعیت ناپذیری حداکثری علوم تجربی» این مسئله از منظر فلسفی آیت الله جوادی آملی چگونه است؟ دستاورد مقاله نیز به شرح ذیل است: الف: ایشان هدف علم و قضایای تجربی را دستیابی به حقیقت نهایی دانسته و امکان تحقق یقین تجربی منطقی و فراتر رفتن از احتمال و ظن در این قضایا را به شرط توامانی استقرا ناقص با قیاس خفی ، هرچند مستصعب ولی تحقق پذیر می داند. ب: ایشان با پذیرش منبع حس و تجربه،  قضایای تجربی کلی و جزئی را معنادار و معرفت بخش می داند.

مذمت عقلی، حرمت فقهی و دوزخ کلامی «تفسیر و تأویل به رأی قرآن» که نتیجه ای جز سقوط ماهیت وحیانی، خطاناپذیر و جاودانه قرآن و نفوذ غیر روشمند اندیشه های بشری در استخراج آموزه های قرآنی ندارد، مورد پذیرش همه فرق اسلامی است. ضرورت بررسی سندی-رجالی روایات فریقین در تشخیص ماهیت تفسیر و تأویل به رأی و حدود مفهومی آن بر قرآن پژوهان پوشیده نیست. پرسش اساسی مقاله حاضر که با روش نقلی، تحلیلی و توصیفی پژوهش شده است، واکاوی سندی جدیدی در «روایات تفسیر و تأویل به رأی شیعه» و در راستای استحکام سندی-رجالی روایات این باب است. نتیجه پژوهش حاضر اولا دستیابی به هفت دسته روایات که به طور غیر مستقیم مؤید مفاد روایات قوم است؛ ثانیا استخراج سندی-رجالی سی و پنج روایت که به طور مستقیم به مسأله «تفسیر و تاویل به رای قرآن» پرداخته و دستیابی به یازده روایت «مسند» و شش روایت «صحیح» و در نهایت شش روایت «صحیح و مسند» است. ضعف سندی روایات این باب به دلیل: سازگاری با مفاد آیات قرآن، کثرت نقل در منابع فریقین، کثرت راویان و پذیرش از سوی عالمان فریقین، جبران و مآلا از تواتر معنوی و اجمالی بهره مند اند.

آموزه های اخلاقی، از منظر پیامبران، اولیای الهی، فیلسوفان، عارفان و عالمان و سایر حوزه های علم و دین، نیاز بنیادین همه جوامع بشری و شرط کامیابی آن بوده و خواهد بود. قاعده معرفت شناختی «وحدت مفهوم و کثرت مصداق»، منشأ انتزاع مفاهیم اخلاقی عمیقی به ویژه، مربوط به حوزه های نظری و گستره علم عالمان است. نظریه «عقلانیت انتقادی» پوپر، فارغ از اندیشه نسبی گرایی وی، تأثیر عمیقی بر حوزه های گسترده ای از معرفت بشری جهان معاصر به جای گذارده است. پرسش اساسی مقاله حاضر که با روش کیفی، توصیفی، تحلیلی، نقلی و بنیادین نگارش یافته، چیستی کارکردهای اخلاقی قاعده فوق در تطبیق با اصول اخلاقی برخاسته از «عقلانیت انتقادی» پوپر و آموزه های قرآنی است. دستاورد مقاله حاضر نیز عبارت است از: ضرورت خردورزی ژرف تر؛ عقلانیت انتقادی در گفتگوها و تضارب آراء؛ ابتناء اندیشه ها و گرایش ها بر شواهد عقلی و عقلایی؛ تردید منطقی و روشمند در اندیشه های خویش؛ درس گرفتن از اشتباهات گذشته؛ تفکیک بین دو مقوله ضرورت گفتمان نقادانه و استقلال علمی؛ تمایز بین دو مقوله تحقیر مردان علمی و خودباختگی و تعبد مطلق در برابر دیدگاه های آنان؛ پذیرش حق اتخاذ برداشت های مستقل دیگران و رفتار محترمانه با آنان، به شرط صلاحیت علمی؛ اجتناب از نادانسته گویی، نادانسته باوری، تکذیب نادانسته ها، کتمان و تحریف حقایق علمی، مجادلات غیر عالمانه و آلوده به هواهای نفسانی.

گرایش اخباری و حدیث گرایانه، رویکردی در معرفت دینی و دانش های شیعی است که نه فقط در حوزه فقه، بلکه در تفسیر، اخلاق و جز این ها، یکی از جریان های فعال، باسابقه و تأثیرگذار ارزیابی می شود. پرسش اساسی تحقیق حاضر که به روش توصیفی، تحلیلی، نقلی و بنیادین نگارش یافته، چگونگی کنش های آرای اخباریان بر دو قاعده تفسیریِ «ضرورت استناد تفسیر به معرفت های بدیهی و احکام عقلی» و «دستاوردهای قطعی علوم تجربی» (اعم از علوم طبیعی و علوم انسانی) است؛ دستاورد مقاله عبارت است از: پذیرش حجیت ادراکات بدیهی عقلی (عقل فطری) در حوزه برون دینی؛ انکار احکام نظری عقلی؛ انکار حکم عقل در مبادی غیرحسی، قیاس اولویت، قیاس منصوص العله و تنقیح مناط قطعی عقلی؛ انکار ملازمه بین حکم عقل و شرع؛ ترجیح دلیل نقلی بر عقلی در موارد تعارض؛ توقیفی دانستن تفسیر آیات الاحکام؛ انکار منبعیت علوم تجربی قطعی در تفسیر قرآن، از منظر اخباریان شیعه.

فهم و استنطاق مراد خداوند در قرآن کریم پس از نزول، از اساسی ترین مسائل مطالعات دین پژوهانه محسوب می شود. مستفاد از صراحت و اشارت آیات و روایات، سهولت و صعوبت سطحی از معانی و مراتب حقایق قرآن است. مسئله ی اساسی پژوهش حاضر که به روش توصیفی - تحلیلی نگارش یافته، کنکاش از مبانی سهولت و صعوبت فهم قرآن با محوریت دیدگاه های آیت الله جوادی آملی است. این مقاله مبانی سهولت فهم قرآن را عبارت از «مفاد برخی از اوصاف قرآن»، «مدلول التزامی تنوع خطابات قرآن»، «دعوت همگان به تامل در مفاهیم آن»، « تحدی قرآن»، «روایات عرض حدیث و روایات متعارض بر قرآن»، «توصیه به تمسک به قرآن» و... دانسته است؛ چنان که  معارف فوق بشری و بسیار عمیق در قالب الفاظ محدود، فاصله زمانی و مکانی و اجتماعی مخاطبان با زمان نزول، اکتناه ناپذیری حقایق قرآن، اشتمال قرآن بر الفاظ و عباراتی که در ظهور و خفای مراد خداوند یکسان نیستند. اشتمال همه ی آیات بر ظاهر، باطن، تأویل، حدَ و مطلع و لایه های طولی و عرضی متعدد و مدلولات فراعرفی و فرادلالی، تجلی خداوند در قرآن، اتصال قرآن به عنوان «حبل ممدود» به مرحله ی الهی «ام الکتاب»، تلقی مفسران عارف شیعه که تأویل قرآن را تطبیق کتاب جمعی قرآن با کتاب آفاقی و انفسی دانسته و مفاهیم و واژه های قرآن را مشتمل بر شریعت، طریقت و حقیقت دانسته اند و ... . همگی از مبانی صعوبت فهم قرآن شمرده می شود.

هدف: هدف از انجام این پژوهش، تقریر، مقایسه و ارزیابی الهیات سلبی در حوزه معرفت شناختی صفات الهی در اندیشه موسى بن میمون(متولد 530 ق/ 1135 م)، الهی دان برجسته یهودی و آیت الله دکتر محمد صادقی تهرانی(۱۳۰۵-۱۳۹۰ ش)، قرآن پژوه معاصر بود. روش: پژوهش حاضر با روش توصیفی- تحلیلی به تحلیل عقلانی این دو دیدگاه پرداخته است. یافته ها: به باور این دو شخصیت، نه تنها صفات ثبوتی ذاتی الهی، بلکه حتی وجود الهی نیز بیانگر معنای سلبی است و محذور تشبیه، برهان مشترک آنان در نقد الهیات ایجابی است. نتیجه گیری: «خلط میان مفهوم و مصداق»، «یکسان انگاری شناخت ماهوی و غیر ماهوی»، «تفسیر ناصحیح دو آموزه قرآنیِ همراهی حمد با تسبیح و تنزیه ذات الهی از توصیف غیر مخلصان» و «فقدان تصویر صحیح از الهیات ایجابی عینیت»، مهم ترین آسیبهای معرفت شناختی و هستی شناختی این دو دیدگاه است.  

ماهیت «حرکت»، مؤلفه ها، لوازم و گونه های آن همواره با رویکردهای فلسفی، کلامی، عرفانی و تجربی مورد عنایت اندیشمندان بوده است. دایره عشق در «حرکت حبی» ابن عربی، انقلابی در مبانی جهان شناسی نظری است. پرسش مقاله حاضر که به روش توصیفی تحلیلی نگاشته شده، کنکاش از جلوه های حرکت حبی در متن قرآن کریم است که غالباً استطرادی و اشاری تبیین شده است. دستاورد مقاله حرکت حبی را در هندسه معرفتی آیات قرآن به چهار شکل رصد می نماید: اول حرکت حبی در حق تعالی در مقام واحدیت و ظهور و اظهار، علی رغم ثبات در مقام احدیت؛ دوم حرکت حبی در انسان کامل بالفعل و حقیقت محمدیه (ص)؛ سوم در کثرات مختار و مکلف و در قالب صراط مستقیم سلوکی و چهارم در موجودات غیرمختار و غیرمکلّف و در شکل صراط مستقیم وجودی. بدین ترتیب همه قرآن کریم به عنوان مظهر کتاب تدوین و جلوه اسمای الهی، همچنین آیات خاص با اشاره ویژه به اقسام چهارگانه فوق و لایه های حرکت و تحول در آن، جلوه های حرکت حبی محسوب می شوند.