موسی الرضا غربی

پوشاک و نوع پوشش همواره از عناصر مهم زیست فرهنگی، اجتماعی و حتی سیاسی مردم ایران بوده است؛ از همین روی، ما با میراث عظیم و گران بهایی از انواع پوشاک و سبک های پوشش در نواحی فرهنگی ایران روب ه رو هستیم که از دلالت های معنایی متنوعی نیز برخوردار هستند. امروزه، به دنبال تغییرات گسترده ای که جامعه ی ایرانی از سر گذرانده، چهره ی بسیاری از اجتماعات محلی نیز دگرگون شده و در واقع، بخش مهمی از این گنجینه به دست فراموشی سپرده شده است. با این حال، هنوز نقاطی در کشور وجود دارند که در آن بخشی از تجربه ی تاریخی ایرانیان در حوزه ی پوشاک استمرار دارد. مطالعه ی این مناطق از حیث شناسایی و تحلیلِ بخشی از میراث پوشاک ایرانیان حائز اهمیت است. در این چارچوب، پژوهش حاضر ملهم از چشم انداز نظری بوم شناسی فرهنگی و نوعی رویکرد محیطی، وجوه اثرپذیر و اثرگذار پوشاک را در روستای چنشت مدنظر قرار داده است. این مهم از خلال کاربست روش شناسی کیفی و استفاده از روش های مطالعه ی اسنادی و میدانی صورت پذیرفته است. مشاهده و مصاحبه در بخش میدانیِ کار مهم ترین ابزار گردآوری داده ها بوده است. بر اساس رویکردی نظری پژوهش، آنچه به عنوان نتیجه از این مطالعه قابل ذکر است آنکه پوشاکِ چنشتی جلوه و بازتابی از شرایط زیست انسان چنشتی است؛ به عبارتی دیگر، این پوشاک در گفت وگو با این شرایط به وجود آمده است اما بعد از شکل گیری، بر شئون و ساحت های مختلف زندگی چنشتی ها از جمله ساحت اجتماعی، فرهنگی و  اقتصادی اثر گذاشته است.

در نیم قرن اخیر یکی از مهم ترین پرسش هایی که بخشی از مطالعات روستایی ایران را به خود معطوف داشته، این پرسش بوده است که آیا ایرانیان مشارکت گریز هستند یا مشارکت گرا. گروهی از پژوهش ها، با برجسته سازی تضادهای محلی در جامعه ایرانی، ایرانیان را در کار گروهی و جمعی ناکارآزموده تلقی می کنند. در مقابل چنین دیدگاهی، گروهی از پژوهشگران با استناد به شواهد میدانی، از وجوه وفاق آمیز در جامعه روستایی ایران سخن به میان آورده اند. در این میان، پژوهشِ حاضر ضمن پذیرش وجود تضاد در جامعه روستایی ایران، به دنبال پاسخی برای این پرسش است که سازوکارهای فرهنگی چگونه تضاد را در جامعه ایرانی مدیریت و کنترل می کنند. در این چارچوب، مطالعه حاضر با بررسی یک آیین مدیریت آب در خراسان، در نظر دارد نشان دهد چگونه تضادها و کشمکش ها در بسترِ فرهنگ جامعه ایرانی حل وفصل و مدیریت می شوند. این موضوع با استفاده از روش شناسی کیفی و ملهم از نگاه نظری مردم شناسی به موضوع تضاد، سازمان دهی شده است. یافته ها و نتایج پژوهش، آیین مطالعه شده را به مثابه یک موقعیت میانجی در پس وپیش موقعیت های سیاسی تحلیل می کند. براساس نتایج حاصل از این پژوهش، می توان گفت جامعه ایرانی به رغم تضادها و تنش های محلی و جز آن، به مدد توسل به سازوکارهای فرهنگی و آیینی، در تاریخ انسجام و پایداری اجتماعی خویش را حفظ کرده است.

 آیین ها را می توان ظرفی برای بازنمایی حافظه ی تاریخی، فرهنگی، اعتقادی جوامع و به طور کلی هویت آن ها قلمداد کرد که واکاوی ساختار و محتوای آن، کلیدی برای فهم ابعاد مختلف هویتی جوامع است. در ایران و به ویژه در استان خراسان رضوی، آیین ها تنوع و و پیچیدگی بسیاری دارند؛ به همین دلیل پژوهش دربار ه ی آیین ها برای بازشناسی هویت ملی و حفاظت از میراث فرهنگی ناملموس کشورمان ضروری است. با وجود این اهمیت، خلأ جدی در این حوزه به ویژه در استان خراسان رضوی به چشم می خورد. پژوهش های موجود نیز به وابستگی آیین ها به یکدیگر و به عبارتی یکپارچگی آیین ها در قالب مجموعه ها یا ابرساختارهای آیینی بی توجه بوده اند؛ در حالی که آیین ها هویتی جمعی دارند که بازشناسی آن جز از طریق تحلیل نظام ساختاری حاکم بر ابرساختار آن ها امکان پذیر نیست. با توجه به ضرورت پرکردن خلأ موجود، پژوهش پیش رو قصد دارد ضمن توصیف و معرفی ابرساختار آیین علم برداری چشام در میان سایر ابرساختارهای آیینی محرم این منطقه، در مسیر رسیدن به هدف بازشناسی هویت جمعی مجموعه ی آیینی محرم در این روستا با استفاده از تحلیل نظام ساختاری علم برداری در چشام گام بردارد؛ بنابراین، این پژوهش در پی پاسخ به این سؤال است که براساس نظام ساختاری مجموعه ی آیینی محرمِ روستای چشام با تمرکز بر علم برداری در این روستا، چگونه می توان هویت جمعی این مجموعه ی آیینی را بازشناسی کرد؟ داده های پژوهشِ کیفی و مردم شناسانه ی پیش رو با استفاده از روش میدانیِ مردم نگاری و مصاحبه ی نیمه ساختاریافته گردآوری و با روش تحلیل تماتیک بررسی شده است. نتایج پژوهش حاضر نشان می دهد هویت آیین علم برداری چشام در سه نظام ساختاری کنش آیینی و کنش حسی و اجرای روایت قابل بازشناسی است و محور نظام بخشی به این ساختار هویتی، روایت واقعه ی عاشوراست.

هدف: هدف پژوهش حاضر، ارزیابی تأثیرات و پیامدهای اجتماعی یک اقدام توسعه ای، در جنوب شرقی ایرانی است. این اقدام، ناظر به احداث یک معدن پلی متال در تفتان جنوبی است.روش و داده: به لحاظ روش شناختی این پژوهش را باید یک مطالعه تحلیلی- تبیینی و مبتنی بر نوعی رویکرد کیفی دانست. لذا از روش مطالعه میدانی و تکنیک هایی همچون مشاهده، مصاحبه و تحلیل ذی نفعان برای گردآوری داده ها، و تکنیک تحلیل مضمون برای تحلیل آن ها استفاده شده است.یافته ها: به زعم اکثر ذی نفعان درگیر، مواردی همچون هم سویی اقدام با طرح های توسعه پایدار منطقه ای؛ تعدیل بیکاری و ایجاد زمینه های اشتغال با ثبات؛ تحقق امنیت پایدار؛ مهاجرت معکوس؛ و البته انتفاع دیگر بخش های عمومی و خدمات رسان در منطقه، از جمله پیامدهای مثبت این طرح قلمداد می شود. در برابر، مواردی نظیر تغییر الگوهای سنتی معیشت؛ آسیب دیدن باغ ها یا مزارع و مساکن در حریم معدن؛ تهدید سلامتی بومیان محلی؛ از بین رفتن منظره طبیعی روستاها و تهدیدات زیست محیطی؛ و به ویژه تشدید تنش های محلی و بین گروهی، از جمله پیامدهایی است که خاصه بومیان محلی و نمایندگان آن ها احتمال می دهند در پی این اقدام، روی دهد. در این بین، باید تأکید داشت که ناشناختگی و ابهام جامعه محلی نسبت به این پروژه، از زمینه های اصلی تشدید نگرانی ها در سطح جامعه مذکور است.نتیجه گیری: احداث معدن، بیم و امیدهایی را موجب می شود. جهت مدیریت این بیم و امیدها، توجه به چهارچوب ها یا نظامِ ذهنی و معنایی بومیان ضروری است.نوآوری، کاربرد نتایج: مطالعه حاضر از معدود مطالعاتی است که در حوزه ارزیابی تاثیرات اجتماعی احداث معدن به زبان فارسی انجام شده است و امید می رود که سرآغازی برای پژوهش های بیش تر در این حوزه باشد.

غذایی که انسان ها می خورند، هویت و کیستی آنان را شکل می دهد و مرز آنان را از دیگر گروه ها مشخص می کند. همین موضوع در مورد طعم های مورد علاقه انسان ها کاربرد دارد؛ به عبارتی جوامع و گروه ها مرزهای گروهی خود را از دیگر گروه ها براساس طعم مورد علاقه شان متمایز می کنند؛ بر این اساس مردم یزد به دلیل مصرف نبات و شیرینی و علاقه به طعم شیرین از دیگران متمایز می شوند. فرهنگ علاقه مند به طعم شیرین منجر به محبوبیت شیرینی و نبات در یزد و شهرت ملی شیرینی و نبات یزد شد؛ بنابراین در این پژوهش با تمرکز بر مطالعات میدانی و مردم نگاری (شامل مشاهده و مصاحبه) و اسنادی سعی شد شیوه تولید نبات سنتی و ابعاد فرهنگی مصرف نبات مورد بررسی قرار گیرد. یافته های مطالعه اسنادی و تاریخی این پژوهش نشان می دهد که پیشینه نبات در ایران به عصر ساسانی بازمی گردد. همچنین پس از بررسی و تحلیل یافته های میدانی به روش سه گانه اسپرادلی در مورد مصرف نبات، هفت مقوله مصرفی نبات با عناوین «نبات؛ دارویی گرمابخش»، «نبات؛ مسکنی برای درد جسم»، «نبات؛ شفابخش روح»، «نبات بخشی از مراسم جشن ازدواج»، «نبات؛ کالایی برای مبادله»، «نبات و رفع خستگی»، «نبات و دفع چشم زخم» در شهر یزد مورد تحلیل قرار گرفت.

لالایی ها بخش مهمی از ادبیات شفاهی و عامیانه مردم هر فرهنگ و جامعه را شکل می دهند. این بخش از ادبیات شفاهی به علت ارتباط تنگاتنگی که با زنان دارد، منبع ارزشمندی برای شناخت وضعیت اجتماعی و فرهنگی ایشان به ویژه در جوامع و بافت های سنتی و پیشامدرن محسوب می گردد. این مطالعه ملهم از رویکردهای فمینیستی و با محوریت جنسیت به بررسی مضمونی لالایی های ششتمد سبزوار می پردازد. رویکرد روشی این پژوهش در گردآوری و تحلیل داده ها، رویکرد کیفی و روش دست اول دسترسی به میدان، یعنی مردم نگاری بوده است. نتایج مقاله حاضر حاکی از این است که لالایی گویی در جوامع سنتی و مردسالار از معدود بسترهایی است که برای زنان فرصت حرکت در جهت خلاف گفتمان غالب جامعه که زن را به مثابه ابژه ای منفعل مطرح می سازد، فراهم می کند. در لالایی های فولکلوریک، زنان با شناخت جایگاه اجتماعی خود و روایت تجربه زیسته شان در جامعه مردسالار و تلاش برای کاهش و تخفیف تنش ها و فشارها، به مثابه سوژه گانی فعال در قلب گفتمان های مردسالار و زن ستیز، عاملیت می یابند.

در رویکرد انسان شناختی به فولکلور، ادبیات شفاهی بازتابی از فرهنگ و استلزام های آن در نظر گرفته شده و به مثابه بستری برای پژوهش و تحقیق درباره جامعه به آن نگریسته می شود. مقاله حاضر به بررسی ابیات و اشعار مربوط به دو آیین روایی در ششتمد سبزوار با عنوان چاووشی خوانی و رباعی خوانی می پردازد. در بررسی این ابیات محوریت با ابیات و اشعاری است که با مضمون امام رضا (علیه السلام) ساخته و پرداخته شده اند. پژوهش حاضر با روش مردم نگاری و الهام از بحث نظری «ویکتور ترنر» درباره نمادهای آیینی سامان یافته است. ابیات مربوط به این آیین ها به مثابه نمادهای آیینی عمل کرده، تراکمی معنایی را نشان می دهند. تراکمی که به صورت یک طیف معنایی عمل می کند، از یک سو به عواطف و احساسات انسانی ارجاع دارد و سوی دیگر آن به هنجارها و نظم های بالقوه و بالفعل جامعه مرتبط است. آنچه در فهم این طیف معنایی مهم است، توجه به عدم تفکیک پذیری این دو قطب است.

ادبیات شفاهی بخشی از فرهنگ غیرمادی و گونه ای غنی از ادبیات کهن است و انواعی همچون افسانه ، ترانه ، ضرب المثل ، چیستان، اصطلاحات و جز این ها را دربرمی گیرد. هریک از این انواع ابعادی غنی در تحلیل فرهنگی دارند. «اَراکردن» یکی از اصطلاحات رایج در ادبیات شفاهی منطقه شِشتَمَد سبزوار است و به مجموعه فرایندها و اعمال و فعالیت هایی گفته می شود که با استفاده از عناصر زیبایی شناسانه بومی، رنگ و بویی آیینی به امور و اشیا می بخشد. این مقاله با رویکردی انسان شناختی به بررسی کاربرد این اصطلاح محلی و مردمی در چهار آیینِ نخل، عَلَم، اسب چوبی و اسب هیزمی می پردازد. این پژوهش درپی آن است تا به این پرسش پاسخ دهد که چرا کنشی خاص تبدیل به کنشی آیینی می شود و اصطلاح منتج شده از آن به اصطلاحی نمادین و آیینی تبدیل می شود. نتایج این بررسی نشان می دهد که هریک از این آیین ها بر معانی و مفاهیم فرهنگی و اجتماعی خاصی دلالت می کنند. برای برجسته سازی اهمیت این معانی و مفاهیم و به طورکلی حیات اجتماعی، از این اصطلاح و کنش که متضمن اعمال هنری و زیبایی شناسانه است، استفاده می شود. این برجسته سازی با گذار از ساحت زندگی روزمره به حیات اجتماعی، آیینی و نمادین جامعه همراه است؛ بنابراین می توان اَراکردن را اصطلاحی هنری و آیینی دانست.

انسان شناسی به عنوان رشته ای که هدفش فهم انسان و جایگاه آن در نظم طبیعی امور است از سوی به امور که بدیهی می انگاریم توجه می کند و از سویی به اموری که برایمان مبهم است، توجه می کند. در این راستا این مقاله در حوزه انسان شناسی تغذیه با رویکردی مردم نگارانه و ملهم از رویکردهای مادی در تحلیل سیستم های فرهنگی به بررسی الگوها و شیوه های مصرف غذایی گیاه کما و باورهای فرهنگی مرتبط با آن در منطقه ای در جنوب سبزوار می پردازد. نتایج این بررسی حاکی از اهمیت قابل ملاحظه این گیاه مرتعی در بستر جوامع دامپرو منطقه مورد مطالعه است. به جهت اهمیت و کارکردی که این گیاه در چرخه حیاتی منطقه دارد، صورت بندی فرهنگی خاصی از آن در جامعه مورد مطالعه شکل یافته است. در این تصویر فرهنگی تلاش بر آن شده است با نوعی ساز و کار نامقدس ساز از این گیاه حفاظت گردد. در واقع به واسطه اهمیتی که گیاه کما در سطح محیطی و اقتصادی بافت دام پرور منطقه دارد، در سطح فرهنگی، در قالب یک برهم کنشی فرهنگی نوعی فرهنگ حفاظتگر درباره آن شکل یافته است. این فرهنگ حفاظت گر موجب تأثیراتی در حوزه اندیشه و عمل کنشگران منطقه در ارتباط با این گیاه شده است.

آسیاب به عنوان یکی از نمودهای تمدن ایرانی، جلوه ای از دانش بومی ایرانیان در راستای سازگاری با اقلیم خشک و کم آب ایران است. این پژوهش، به بررسی بسترمند و زمینه مند فرهنگ آسیابانی در یکی از روستاهای منطقة جنوبی سبزوار می پردازد و با اتخاذ رویکردی مردم نگارانه، با رویکرد نظری بوم شناسی فرهنگی، از خلال بررسی این پدیده، به دنبال واکاوی مناسبات طبیعت و فرهنگ است. نتایج نشان می دهد شکل گیری فناوری و سازه آسیاب، پاسخی سازگارانه به ویژگی های طبیعی و اقلیمی منطقه است که فرهنگ سازی خاصی به همراه داشته است؛ بنابراین، سویه های اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی آسیاب، مواردی هستند که به آن ها پرداخته می شود. با توجه به داده ها و شواهد میدانی پژوهش حاضر می توان گفت آسیابانی در منطقه مورد مطالعه، به عنوان حرفه ای کارآمد و ضروری مطرح است، اما این حرفه، در تحلیل نهایی حرفه ای، چندان مطلوب تلقی نمی شود. با توجه به نتایج، به نظر می رسد جایگاه نه چندان مطلوب این حرفه در فرهنگ مورد مطالعه را باید در ساخت پرتنش جوامع روستایی در مناطق حاشیه کویر جست وجو کرد.