محمدجواد یاوری سرتختی

با شکل گیری سقیفه و آغاز بدعت ها، عده ای از مسیر حرکت تاریخ اسلام جدا شدند. در مقابل این جریان، اهل بیت (ع) برای استمرار سنت و سیره نبوی (ص) و دفاع، بیان و تبیین باورها، ارزش ها و رفتارهای اسلامی وارد میدان شدند و تلاش داشتند تا با گسترش تشیع یا همان پیروان مذهبی، اهداف خود را تحقق ببخشند وگسترش تشیع را در اولویت برنامه های خود قرار دادند. براین اساس، پژوهش حاضر با هدف بررسی اینکه ائمه اطهار (ع) چگونه و با چه کیفیت تاریخی به گسترش تشیع پرداختند، انجام شده است. بدین منظور منابع تاریخی مربوط به موضوع پژوهش با روش مطالعه شواهد تاریخی مورد تحلیل و بررسی قرار گرفت. با بررسی انجام شده روشن شد که جایگاه و مقام معنوی ائمه اطهار (ع)، زمینه های اصلی گسترش تشیع و فعالیت های علمی، فرهنگی و اجتماعی نیز زمینه های فرعی آن بوده است. همچنین بهره گیری از روش های گوناگون نیز توانسته است زمینه گرایش برخی از مخالفان به تشیع را فراهم کند.

به دلیل تعامل علمی شیعه و عامه از یکدیگر یا داشتن مساجد مشترک برای تدریس، ممکن است تصور گردد که بین این دو مذهب هیچ گونه تفکیکی در فرآیند تعلیم و تربیت یا ساحت مبانی، محتوا (آموزه ها)، منابع تولید علم و روش های آموزشی وجود ندارد و اسم آن را باید نظام آموزشی اسلام یا مسلمانان بدانیم. بر پایه اهمیت مسئله و سیر تاریخی تحولات هر کدام از حوزه های علمی آنان، در بررسی تاریخی نظام آموزشی و فرآیند آن، این سؤال مطرح می گردد که آیا این دو مذهب و مکتب دارای نظام مستقلی هستند؟ در فرض جدایی، محورهای تشخیص تمایز آن دو کدامند؟ در بررسی تاریخی به صورت تطبیقی فرایند فعالیت های علمی و آموزشی دو مذهب امامیه و اهل تسنن این نتیجه حاصل گردید که این دو دارای نظام مستقلی بوده و مهمترین مؤلفه های تمایز این دو نظام در مبانی، منابع تولید علم و محتوای آموزشی، آموزه ها و روش های آموزشی است. روش پژوهش مبتنی بر تطبیق مؤلفه های نظام آموزشی فریقین بود و نتیجه بررسی تطبیقی دو دیدگاه آن گردید، که امور ذکر شده به عنوان مؤلفه ها یا نشان گرهای اصلی تشخیص تمایز نظام ها از همدیگر است.

از جمله ابعاد سیره امام حسین (ع)، بعد نظامی است؛ سیره ای که تاکنون به طور مستقل و جامع بررسی نشده است و کشف آن در قالب یک الگو می تواند در ترسیم تصویر جامع تری از حادثه عاشورا مؤثر و در حل برخی ابهامات مربوط به این واقعه مفید باشد. ازاین رو، پژوهش حاضر باهدف بازخوانی و تبیین تاریخی سیره نظامی امام حسین (ع) و اصحاب ایشان در کربلا انجام شد. نتایج بررسی های تاریخی و روایی در این موضوع نشان داد که ایشان در مدیریت جنگ اقدامات یا رفتارهای نظامی ویژه و دقیقی را قبل و حین جنگ طراحی کرده اند. جذب نیرو و همراه معتقد، توجه به موقعیت مکانی،  داشتن موضع تدافعی، آرایش نظامی و حفظ شکوه سپاه از جمله اقدامات آن حضرت بود.

جنگ ها همواره در طول تاریخ هزینه های زیادی را بر دوش حکومت ها و ملت ها تحمیل کرده است؛ دولت ها برای تأمین منابع مالی جنگ، از روش های متنوع و آسیب زایی استفاده کرده اند. تجربه ی صدر اسلام نشان می دهد پیامبر اعظم(ص) علاوه بر دنبال کردن پیشرفت اقتصادی جامعه، غزوه ها و سریه های متعدد را با کمترین هزینه مدیریت و تأمین مالی کرده است. این مقاله با روش توصیفی-تحلیلی و مطالعات تاریخی و با خوانشی نو از نظام بودجه ریزی دولت نبوی در حوزه ی نظامی از منظر «بودجه ی برنامه ای»، به دنبال طبقه بندی هزینه های جهادی-دفاعی پیامبر اعظم(ص) به عنوان الگو می باشد. براساس یافته های مقاله، پیامبر اعظم(ص) با روش های کارآمد از جمله؛ ایجاد فرهنگ جهادی و مردمی سازی، هزینه های هنگفت تأمین مالی و انسانی را به کمترین حد ممکن رساند. بسیاری از هزینه های احتمالی از طریق تقویت همگرایی امنیتی و پیمان نامه های متعدد و برون سپاری های برنامه ریزی شده، قبل از وقوع جنگ مدیریت می شد. در صورت پیروزی، سهمی از غنائم را در بین رزمندگان تقسیم و مابقی بر اساس قواعد مالی مشخص صرف مخارج نظامی دیگر و حتی هزینه های جاری دولت می شد.

برخی نویسندگان اهل تسنن روایاتی در منابع تاریخی و حدیثی خود درباره ی اختلافات امیرالمؤمنین(ع) و حضرت زهرا(س) نقل کرده اند. متن این اخبار حاکی از آن است که این دو بزرگوار با همدیگر اختلاف داشتند که گاهی منشأ اختلاف آنان خواستگاری یا ازدواج امیرالمؤمنین(ع) از جویریه دختر ابوجهل یا أسماء بنت عُمَیس است. بنابراین، زمینه ی اصلی بروز اختلاف بین آنان حسادت و قهر حضرت زهرا(س) است. مطابق برخی روایات، حتی این اختلاف سبب گشت تا رسول خدا(ص) نیز خواهان طلاق دخترشان از آن حضرت باشند. البته این روایات از طریق منابع عامه به منابع شیعی نیز سرایت کرده و اشخاصی همچون شیخ صدوق ضمن نقل، به نقد آن نیز پرداخته اند. این پژوهش با بررسی اخبار منابع عامه و نقد سندی و محتوایی آنها، روشن ساخته که برخی مورخان و محدثان، اخباری برای کاستن جایگاه این دو معصوم جعل کرده اند. آنان برای تخریب شخصیت امیرالمؤمنین (ع) و پایین آوردن منزلت حضرت زهرا (س)، به سمت توجیه علت صدور روایات رسول خدا (ص) درباره ی حضرت زهرا (س) برآمده اند که فرمودند: «فاطمه پاره ی تن من است» و برای تخریب لقب گرفتن امیرالمؤمنین(ع) به «ابوتراب» روایاتی جعل کرده اند. این مقاله با رویکرد توصیفی تحلیلی و درنهایت، به صورت «انتقادی» سند و محتوای این اخبار را بررسی کرده است.