سمیه عزیزی

اگر فضاهای جغرافیایی را پدیده ای در حال تغییر و تحول بدانیم؛ فضای روستاهای مجاور کلان شهری نیز از این قاعده مستثنی نیست. شناخت چیستی و چرایی این دگردیسی ها و برنامه ریزی برای مواجهه با آن ها (چگونه) موضوعی است که هدف این پژوهش قرارگرفته است. برای گردآوری تحقیقات و مطالعات انجام شده 40 نمونه پژوهش بدون اعمال محدودیت زمانی انتخاب شدند. برای تحلیل مطالعات با روش فراتحلیل از شاخص سه گانه بلیکی استفاده شد. لذا روند ارائه مطالب نیز بیشتر به صورت اسنادی و یافته های حاصل از نتایج مطالعات مختلف مرتبط با موضوع است. طبق یافته ها، مطالعات این حوزه با نوعی روند کاهشی همراه است. به لحاظ بعد روش شناسی، عمده پژوهش های این حوزه با استفاده از داده های ثانویه (اسنادی-کتابخانه ای) به دست آمده است و عمدتاً هم با روش های مختلف کمی مورد تجزیه وتحلیل قرارگرفته و روش های کیفی و ترکیبی کمتر در جریان مطالعات لحاظ گردیده است. بررسی بعد محتوایی مطالعات نشان می دهد چرایی ها، اغلب به صورت سطحی بررسی شده و نکته قابل توجه آنکه در بررسی چگونه بودن پدیده صرفاً به ارائه راهکارهایی در چکیده و پایان مقالات فارسی محدودشده است. وجود تکرار در روش ها و نتایج حاصل از چیستی و چرایی پدیده، سبب شباهت راهکارها شده است. در پایان نوشتار، متناسب با یافته های تحقیق، الگوی نهایی پژوهش در سه محور ارائه گردیده است. نتایج این پژوهش می تواند با ترکیب مطالعات پیشین و دستیابی به نگرشی جدید در خصوص مطالعه تحولات سکونتگاه های روستایی مجاور کلان شهرها، ایده ها و راهکارهای نوینی را به مدیران و سیاست گذاران حوزه علم عرضه کند.

یکی از فعال ترین پدیده ها روی زمین تغییر کاربری اراضی است. مقاله پیش با رهیافت پراگماتیسم و مطالعات میدانی مبتنی بر روش های مشارکتی و با نگاه تبیینی-اکتشافی به دنبال بررسی و شناخت تغییر کاربری اراضی سکونتگاه های روستایی ناحیه شهریار در طی دوره زمانی 10 ساله (1400-1390) و همچنین شناخت عوامل درونی و بیرونی مؤثر بر ایجاد چنین تغییری است. در راستای هدف مدنظر، پردازش تصاویر ماهواره ای نشان می دهد در سال 1390، اراضی انسان ساخت 65/9502 هکتار (23 درصد) از کل مساحت شهرستان را به خود اختصاص داده است. در سال های 1395 و 1400 نیز به ترتیب 14/10358 هکتار (26 درصد) و 90/11093 هکتار (27 درصد) از اراضی متعلق به کاربری انسان ساخت است. مساحت اراضی زراعی از 88/5531 هکتار (13 درصد) در سال 1390 به 91/4347 هکتار (10 درصد) در سال 1395 کاهش یافته است. البته این روند نزولی تا سال 1400 نیز ادامه دارد. علاوه بر همه این ها کاربری اراضی سایر در بازه زمانی 1400-1390، کاهش داشته است. نتایج حاصل از تحقیقات میدانی نشان داد که ضعف تعاملات سازمانی، مجاورت فضایی با کلان شهر، بحران در مدیریت منابع آب، رشد سوداگری زمین و بهره وری پایین بخش کشاورزی به عنوان عوامل درونی و توسعه مدیریت فضایی چندمرکزی، رانت قدرت در نظام سیاست گذاری و برنامه ریزی، اقتصاد نفت محور، توسعه اقتصاد صنعتی، خزش کلان شهری، پس زدگی جمعیتی کلان شهر تهران و پایین بودن ظرفیت نهادی به عنوان عوامل بیرونی بر تغییر کاربری اراضی منطقه مؤثر هستند. در این خصوص پیشنهادهایی برای جلوگیری یا کند کردن روند حاضر ارائه شده است

مقدمه: تهیه و اجرای طرح هادی روستایی به منظور توسعه فیزیکی روستاهای ایران اجرا شده است. ارزیابی اثرات کالبدی اجرای طرح ها موضوع مهمی است که می تواند از یک سو پیامدهای اجرای طرح را در روستاها مشخص کند و از سوی دیگر با شناسایی قوت ها و ضعف های موجود، اطلاعات لازم را برای مدیریت بهتر طرح ها فراهم نماید. هدف: پژوهش حاضر با هدف ارزیابی اثرات کالبدی اجرای طرح هادی در شهرستان رباط کریم تهیه شده است. روش شناسی و تحقیق: این پژوهش از نوع توصیفی-تحلیلی بوده که به منظور پیشبرد آن از دو روش اسنادی و پیمایشی استفاده شده است. در روش اسنادی به مطالعه و بررسی کتب، مجلات و دیگر اسناد مرتبط با موضوع پژوهش پرداخته شده و در روش پیمایشی از تکنیک پرسش نامه برای جمع آوری اطلاعات استفاده شده است. سپس در محیط های نرم افزار آماری Excel و Spss Win23 ، از آزمون t تک نمونه ای جهت تجزیه وتحلیل داده ها استفاده گردید. جامعه آماری شامل 13 روستا از دو دهستان منجیل آباد و وهن آباد هستند که نزدیک به بیش از یک دهه طرح هادی در آن ها به اجرا درآمده است. تعداد حجم نمونه با روش نمونه گیری کوکران 270 خانوار بوده که به صورت نمونه گیری تصادفی مورد پرسش گری قرار گرفتند. قلمرو جغرافیایی پژوهش: شهرستان رباط کریم در جنوب غربی استان تهران، با مساحتی معادل 549 کیلومترمربع از شمال به شهرستان های شهریار و کرج، از شرق و جنوب به شهرستان های ری و اسلامشهر و از غرب به شهرستان های ساوه محدود است. یافته ها و بحث: یافته های مطالعه بر اساس نتایج به دست آمده از آزمون t تک نمونه ای نشان می دهد، اجرای طرح هادی در روستاهای مورد مطالعه به ترتیب بهترین عملکرد را در متغیرهای مسکن (83/3)، توزیع خدمات (77/3)، شبکه معابر (67/3) و زیست محیطی (30/3) داشته است. نتایج: بنابراین اجرای طرح هادی در محدوده مورد مطالعه به طور نسبی عملکرد موفقیت آمیز و تأثیرات مثبت و معناداری را بر بعد کالبدی داشته است. اما میزان تأثیرات کالبدی طرح در هر یک از متغیرها و مؤلفه های کالبدی با یکدیگر تفاوت دارد.

در پژوهش حاضر که به لحاظ هدف کاربردی و بر اساس ماهیت توصیفی - تحلیلی است، به بررسی و مقایسه شاخص های اجتماعی، اقتصادی و میزان رضایت عشایر اسکان یافته در دو دوره زمانی قبل و بعد از اسکان پرداخته شد. روش تحقیق از نوع پیمایشی و ابزار گردآوری داده ها پرسش نامه است. جامعه آماری این پژوهش شامل دو گروه عشایر اسکان یافته و عشایر نیمه کوچنده مجموعاً با تعداد 520 خانوار بوده که بر اساس فرمول کوکران 126 خانوار به عنوان حجم نمونه تعیین شد. به منظور تجزیه وتحلیل داده های آماری در محیط نرم افزار SPSS23 از آزمون t استیودنت استفاده شد. نتایج نشان می دهد که در مؤلفه های شاخص اجتماعی - فرهنگی در سطح معنی داری 05/0= Sig با مقدار آماره 06/2=t تحولات مطلوبی ایجاد شده است. در شاخص اقتصادی نیز در سطح معنی داری 05/0= Sig با مقدار آماره 15/2=t به واسطه به وجود آمدن تنوع منابع درآمدی، درآمد و پس انداز خانوارها افزایش یافته است و اسکان موجب تغییرات مثبت در وضعیت اقتصادی گردیده است. همچنین میزان تأثیر شاخص رضایت در بین خانوارهای عشایری اسکان یافته در سطح معنی داری 05/0= Sig با مقدار آماره آزمون t برابر با 97/1، مثبت است. یافته ها و پیشنهاد های پژوهش حاضر می تواند الگویی جهت انجام تحقیقات آتی در زمینه جوامع عشایری و همچنین راهگشایی برای برنامه ریزان جهت تدوین برنامه های ساماندهی عشایر باشد.

هر نظام فضایی از جمله سکونتگاه های روستایی، پیوسته از درون و از بیرون تحت تأثیر نیروهای متعدد (محیطی، اقتصادی-اجتماعی، تاریخی و سیاسی) در حال تغییر و دگرگونی است. در این بین سکونتگاه های روستایی مستقر در پیرامون مراکز شهری (با تأکید بر کلان شهرها) در معرض تغییرات بیشتری قرار دارند. در برنامه ریزی سنتی نیروهای سازنده آینده عمدتاً نیروهای سازنده گذشته در نظر گرفته می شوند و تغییرات و رویدادهای آتی چندان لحاظ نمی گردند. حال آنکه نیروهای پیشران که آینده را می سازند گاهی همراه با عدم قطعیت اند و می توانند آینده موضوع مورد بررسی را تحت تأثیر قرار دهند. در این باره پژوهش حاضر با رویکرد آینده پژوهی به عنوان یکی از رویکردهای جدید برنامه ریزی، مهم ترین هدف خود را شناسایی پیشران های مؤثر بر دگردیسی سکونتگاه های روستایی مناطق کلان شهری قرار داده است. مطالعه پیش رو به لحاظ هدف کاربردی و از نظر ماهیت تحلیلی-اکتشافی است. روش شناسی پژوهش به منظور دستیابی به هدف و پاسخ گویی به سؤال آن، از نوع ترکیبی (کیفی-کمی) است. در بخش کیفی از مصاحبه نیمه ساختاریافته (به منظور شناسایی عوامل و نیروهای پیشران و عدم قطعیت ها) و در بخش کمی از پرسشنامه های دلفی (به منظور اولویت بندی و امتیازدهی پیشران ها) استفاده شد. با استفاده از روش تحلیل اثرات متقابل به وسیله نرم افزار میک مک، عوامل کلیدی مؤثر بر دگردیسی سکونتگاه های روستایی شهرستان شهریار شناسایی و تحلیل شده اند. بر اساس نتایج به دست آمده مهم ترین پیشران های کلیدی مؤثر بر دگردیسی سکونتگاه های روستایی شهرستان شهریار به ترتیب اهمیت: پایین بودن ظرفیت نهادی، رانت قدرت در نظام سیاست گذاری و برنامه ریزی، توسعه اقتصاد صنعتی، رشد سوداگری زمین، پس زدگی جمعیتی کلان شهر تهران و مجاورت فضایی با کلان شهر است.

کشور ایران با داشتن حدود نیم قرن تجربه برنامه ریزی، پر سابقه ترین کشورها در زمینه برنامه ریزی است؛ اما ارزیابی برنامه های توسعه نشان می دهد که به علت حاکم بودن ساختار بخشی بر تدوین برنامه ها، هنوز شاخص های توسعه سکونتگاه های روستایی کشور از وضعیت مناسب برخوردار نیستند. طرح هادی، اگرچه زمینه ساز پیامدهای مثبتی از جمله جلوگیری نسبی از ساخت و سازهای غیرقانونی، تعریف نیاز و تأمین کاربری ها و خدمات عمومی و نظم و نسق بخشی به گسترش فیزیکی در روستاهای سطح کشور ایران شده است ولی با این وجود بایستی به ایت نکته نیز اشاره داشت که این طرح علاوه بر پیامدهای مثبت خود، پیامدهای منفی را نیز برای روستا و روستاییان به دنبال داشته است. با توجه به اهمیت طرح هادی روستایی در برنامه ریزی توسعه روستاهای سطح کشور و همچنین با آگاهی از نارسایی ها و چالش های پیش روی طرح هادی روستایی، ضروری است تا چارچوب برنامه ریزی مناسبی برای طرح هادی روستایی ارائه گردد. در این راستا پژوهش حاضر از نظر هدف کاربردی و به لحاظ روش از نوع کیفی (مبتنی بر پدیدارشناسی) است. داده های مورد نیاز به روش مصاحبه نیمه ساختار یافته با 30 تن از کارشناسان و خبرگان (دارای تجربه زیسته در تهیه، ارزیابی و تصویب طرح هادی) جمع آوری و با بهره گیری از نرم افزار مکس کیودا کدگذاری و تحلیل شد. نتایج پژوهش نشان داد که در طرح هادی روستایی، برنامه ریزی باید با رویکرد اجتماع محور انجام شود. این نوع برنامه ریزی بر اصول بنیادینی مانند یکپارچگی، مشارکت دست اندرکاران محلی، مسئله محوری، تدریج گرایی و پایش و ارزشیابی تأکید دارد.