محمدعلی اخویان

در این نوشتار، رابطه میان ایمان و معرفت در دو مکتب کلامی امامیه و اشاعره بررسی می شود. رابطه میان ایمان و معرفت با عنوان یک «مساله» ظاهرا برای اشعری ها مطرح نبوده است؛ اما چون آنها ایمان را حالتی نفسانی و عطای خدا می دانند، شاید بتوان نتیجه گرفت آنان ایمان را مقدم بر معرفت می دانند. البته دیدگاه متقدمان و متاخران اشاعره و تفاوت منظر آنها لازمه بحث از نسبت ایمان و معرفت است. امامیه بر این همانی ایمان و معرفت تاکید دارند. برخی از آنها بر این یکسانی به گونه ای اصرار می ورزند که تصدیق را مرادف شناخت و معرفت می شمارند و سبب کفر کافران را نه پیروی آنها از شیطان، بلکه عدم شناخت آنان از خدا و رسول می دانند. اگر معرفت، اصل ایمان و امری اکتسابی باشد چنانکه برخی از امامیه چنین می اندیشند پس ایمان، امری اکتسابی و مبتنی بر کوشش است

از نگاه حکیمان مسلمان، خداوند تنها وجود بخش هستی است. از آن جا که هستی از خدا فرا نمی گذرد و جز او همه چیز هیچ است؛ پس برای خداوند، هدف و غرضی مگر ذات خود او نیست و از آن روی که ذات هستی پیوسته و همیشه بوده، فاعلیت او نیز همیشگی و جاودانه است. این ویژگی را «فیض» خداوند می نامند. از آن جا که خداوند مراتب عالی توحید ذاتی و صفاتی را داراست، بسیط و بی تکثر است. نخستین صادرش بیش از یکی نیست و این، نخستین خلیفه واسطه ی تداوم فیض او بر دیگران است و به دلیل این که فیض دائم است، واسطه نیز چنین می باشد. بنابر متون دینی و نوشته های دانشمندان حوزه ی دین، نخستین صادر که صلاحیت واسطه شدن میان خلق و خالق را داشته باشد، حقیقت محمدی(ص)، نور اهل بیت(ع) و در عصر حاضر امام زمان(عج) است. مستند و برهانی ساختن پیش فرض ها در این موضوع، نیازمند بررسی دقیق آموزه ی فیض از نظر لغت و اصطلاح(عرفان و فلسفه) و در آینه آیات و روایات است. همین طور، فهم دقیق واسطه ی فیض و تطبیق آن بر وجود حضرت حجت(عج) نیز به بررسی تاریخچه و سیر بحث و معانی صحیح واسطه بودن نیاز دارد. تفکیک درست حوزه ی براهین انسان کامل، غایت مندی و واسطه در فیض، که هر سه برای اثبات وجود و استمرار امام(ع) اقامه شده و نیز پاسخ به اشکالاتی که متوجه این براهین است، استحکام و کارآمدی چنین براهینی را بالا می برد. چنان که جست و جوی نظایر این براهین در کلام و فلسفه غرب، به همگانی شدن آن کمک می کند.

مسئله قوامیت که در آیه 34 سوره نساء مطرح شده است، همواره محل بحث و تفسیر محققان بوده است. این نوشتار با بررسی دیدگاه های گوناگون درباره این مسئله، حکمت تشریع آن را بررسی نموده است. این رویکرد قرآنی همواره مورد هجمه کسانی است که جایگاه و نقش هریک از زن و مرد در نظام آفرینش را لحاظ نکرده و با گرایش های عمدتاً فمینیستی و مبتنی بر مبانی حقوقی غرب، آموزه های قرآنی را متهم به متأثر بودن از فرهنگ عصر نزول، مردسالاری و فروکاستن جایگاه زنان کرده اند. این نوشتار، در راستای رفع شبهات و ابهام های برخاسته از عدم درک صحیح آیه، با تکیه بر آموزه های قرآنی و آراء مفسران با تحلیل انتقادی، مبانی عقلی، نقلی و منشأ تشریع حکم قوامیت و گستره آن و ارتباط این حکم با طبیعت هر یک از زن و مرد را تشریح می کند. سپس ارتباط راهکار تربیتی تنبیه در صورت نشوز، به عنوان آخرین پیشنهاد را با مسئله قوامیت تبیین کرده و آراء مفسرانی که آیه مذکور را حاکی از برتری ذاتی مردان بر زنان دانسته اند، نقد و بررسی می نماید.

امروزه تکنولوژی جز اصلی و لاینفک زندگی بشری محسوب می گردد. که در کنار مزایای آن پیامدهای منفی بسیاری به دنبال داشته است. تمدن یکی از مولفه های مهم در سبک زندگی افراد بوده که تحت تاثیر آسیب های ناشی از تکنولوژی مدرن قرار دارد. در این پژوهش سعی شده است که زمینه های ایجاد آسیب به سبک زندگی و تحولات ناشی از تکنولوژی و فضای مجازی مورد بررسی قرار گرفته و به روش علمی و پژوهشی به تبیین موضوع پرداخته شود. نتایج حاکی از آن است که ارزش ها و سنت های موجود در خانواده ها و سبک زندگی (به ویژه سبک زندگی اسلامی) به طور کامل از بین نرفته است. اما با توجه به تحولات غیرقابل انکار فضای مجازی و تکنولوژی پیشرفته، ضرورت دارد تا با مدیریت و استفاده درست از تکنولوژی آسیب های ناشی از آن را کاهش داد و در راستای حفظ حریم خانواده تلاش شود.

صفات خبری پردامنه ترین بحث صفات الهی است که ضرورت تبیین و تصویر صحیح آن، غور در دیدگاه ها و بررسی تطبیقی آراء متفکران را می طلبد، در این راستا، پژوهش پیش رو با روش توصیفی تحلیلی، به تطبیق آراء دو اندیشمند کلامی امامیه و معتزله؛ علامه جوادی آملی و قاضی عبدالجبار معتزلی پرداخته است که پس از مروری کوتاه بر دیدگاه های مشهور، به مقایسه آن پرداخته است که وجه اشتراک آنان در مبانی ای چون؛ عینیت ذات و صفات، نظریه تنزیه، تنافی صفات انسان گونه با تجرد ذات خداوند، تأویل این صفات، عدم اعتقاد به تجسیم خداوند و بهره گیری از منهج واحدی چون تأویل، مجاز و لغت در رفع اشکال و توجیه صفات خبری است که به نتیجه واحد می انجامد و وجه اختلاف، در کمیت ابزار و کیفیت تبیین است که عبدالجبار در مسأله صفات خبری با نگاه "پاسخ به شبهه" و "رفع تعارض" با تکیه بر عقل؛ به عنوان محور و از نظر رتبی، اولین منبع معرفتی، به تبیین آن می پردازد در حالی که علامه جوادی با سیستمی اعتقادی، که در آن، عقل به عنوان یکی از منابع معرفتی، مستفاد از معارف و هدایت عقل معصومان به تأویل آیات صفات خبری می پردازد و با حذف لوازم، در پی دستیابی اصل معنا، معنای نهایی و جدّی کلام الهی در آیات، با در نظر گرفتن تمام قرائن، از جمله آیات تنزیه و مسائل عقلی است که به همراه بیان عرفانی به تبیین صفات خبری پرداخته که دارای عمق و کیفیت قابل تأملی است.

حدیث ثقلین از احادیث مورد اتفاق امت اسلامی است که به صورت متواتر از پیامبر اکرمk نقل شده است. بر اساس این حدیث، پیامبر بزرگوار اسلامk در نبود خود از وجود دو گوهر گران بها گزارش می دهد که در میان امت باقی می مانند. این حدیث از زمان صدور تاکنون همواره مورد توجه محدثان، متکلمان، مفسران و مورخان بوده است. دانشمندان اسلام بارها در شرح و تبیین آن و بررسی اسناد و مدارک مربوط به آن سخن گفته اند. بی تردید این حدیث، همانند سایر کلمات حکیمانه پیامبرk، دارای معانی عمیق و دلالت هایی است که می تواند حقایق بزرگی را آشکار سازد. در این مقاله، با نگاهی نو و تطبیقی به الزامات و بایسته های جدایی ناپذیری این دو گوهر از منظر بزرگان فریقین پرداخته می شود. جانشینی این دو از پیامبرk در هدایت امت، همسانی و هم رتبگی آنها در قدر و منزلت، لزوم تبعیت از هر دو، بقاء و حجیت هر دو، و عصمت و مصونیت آنها از خطا، از جمله استلزامات این حدیث است که دانشمندان فریقین به آن تصریح کرده اند.

در کلام اسلامی، مباحث و موضوعات فراوانی وجود دارد که تأثیرپذیری و تأثیرگذاری هایی نسبت به سایر علوم مانند اصول فقه و فلسفه و... دارد. استحقاقی یا غیراستحقاقی بودن عقاب، اتّفاقاً یکی از همین مسائل علم کلام اسلامی است که گاهی در ضمن بحث «معاد» و گاه در زیرمجموعه بحث «افعال الهی» به عنوان وی ژگی ای برای عقاب مطرح شده و آثار علمی و عملی مهمی در پی داشته است. لکن برخلاف این اهمّیّت و تأثیر، هنوز بررسی دقیق و جامع نسبت به این دیدگاه ها و مسائل مربوطه، انجام نشده است. از همین رو، پژوهش حاضر با تکیه بر منابع کتابخانه ای و ساماندهی، بازپروری اطلاعات و تحلیل داده ها از شیوه عقلی و نقلی و به صورت توصیفی تحلیلی و نیز با هدف تبیین جامع و مقایسه دقیق دو دیدگاه یادشده و ادلّه آن ها، نگارش یافته است. یافته های این تحقیق نشان داد که متکلّمان امامی و معتزلی که به استحقاق عقاب معتقد هستند، در برخی موارد ادلّه ای مخدوش و ناتمام دارند؛ امّا برخی از آن ها صحیح و قابل پذیرش است. همچنین روشن شد که متکلّمان اشعری، اگرچه استحقاق عقاب را ضمن اقامه ادلّه ای، مردود دانسته اند؛ امّا منشأ اصلی این دیدگاه، انکار حُسن و قبح عقلی و برداشت نادرست از معنای استحقاق عقاب است. در نهایت، دیدگاه استحقاق عقاب، دیدگاه برگزیده و صحیح معرفی شد.