محمدحسن تقیه

واژه «نقد» از جمله اصطلاحات ادبی می باشد که از دیرباز میان مردم رایج بوده است. نقد ترجمه یعنی با نگاه جامع و مانع به ابعاد گوناگون ترجمه نگریستن. هر چند دامنه نقد ترجمه گسترده و نامحدود است و نمی توان آن را در چارچوبی کامل قرار داد، مبانی، اصولی و معیارهایی دارد که نگارنده در اینجا قصد دارد به بیان آن بپردازد. در ارزش و اعتبار نقد ترجمه نباید هیچ گونه تردیدی به دل راه داد؛ نقد ترجمه اگر بدون غرض و کینه و با توجه به اصول و چارچوبهای درست آن به درستی انجام گیرد و مبتنی بر علم و آگاهی باشد موجب تحولی شگرف و پیشرفتی چشمگیر می شود؛ البته برخی بر این نظرند که نقد «اظهار ما به من العیب= عیب و اشکال موجود را بیان کردن» است در صورتی که در نقد باید به ویژگیهای مثبت و منفی ترجمه پرداخته شود. یکی از هدفهای نقد ترجمه این است که جامعه متوجه این موضوع شود که مترجمی، کاری دشوار و سخت است و باید نشان داده شود که آیا مترجم به اهداف خود رسیده است یا نه؟ طبیعی است منتقد بهترین گزینه برای بررسی، نقد و نظریه پردازی در زمینه ترجمه هاست.

ها نحن فی القرن الخامس عشر و القرآن الکریم هو الکتاب السّماویّ الوحید دون أیّ تحریف و لایزال یرشد و یهدی سکّان العالم خاصّهً الأمّه الإسلامیّه کما یلعب هذا البحر الزّاخر الإلهیّ، دوراً عظیماً فی التّطور الثّقافیّ و الحضاریّ البشریّ شریطه أن ننهل من کلام اللّه و ننعم بشرائعه هو حقّه و هذا ما یتطلّب منّا أن نتعرّف علی المبادیء القرآنیّه و مضامینها. لابدّ من التّنویه هنا أن ترجمه القرآن المجید کانت حاجه ماسّه و ضروره لا تنکر منذ بزوغ الإسلام وأنّ الواقع الراهن لترجمه النّصوص المقدسّه خاصّه القرآن الکریم یقتضی أن یبذل العالم الإسلامیّ جهداً کبیراً و عملاً دؤوباً، فی حین أننا نعیش فی عصر ٍ تقلصت فیه المسافات بین البلدان الإسلامیّه و کثرت فیه أجهزه الإعلام و الاتّصالات و المعلومات و هو عصر الثّوره الإلکترونیّه فعلینا أن نأخذها بعین الاعتبار کما لاغنی للأمّه الإسلامیّه عن رسم خطّه فی مجال ترجمه القرآن الکریم تستهدف إنشاء مرکز لترجمته باللّغات الأجنبیّه فی منظمّه المؤتمر الإسلامیّ و حسبی أن أذکر أنّها خطّه شامله مدروسه لاتقتصر علی بلد إسلامیّ واحدٍ بل تعمّ جمیع البلدان الإسلامیّه فهذه الخطّه - و إن هی متأخّره - جهد جدید لتوفیر دور فاعل فی ساحه التّرجمه کما یشیر الکاتب إلی التّحدّیات والصّعوبات الّتی یعانیها المترجم ویواجهها فخلاصه القول أنّ ترجمه القرآن الکریم لاتخدم الأمّه الإسلامیّه وحدها بل تخدم العالم فی اکتساب طریقه صحیحه ونهج کامل لمعرفه حیاته.

هذه الدراسه تحاول الکشفَ عن تقنیات التماسک النصیّ المنتظمه فی خطب نهج البلاغه فبرغم کثره البحوث والدراسات التی عُنیت بذلک، لم تُدرس خطب نهج البلاغه من وجهه نظرٍ لسانیه کما لم یبحث الدارسون والشارحون والمترجمون قضیه العلاقات الدلالات القائمه بین القضایا الأدبیه و اللغویه والدینیه. فعلم الدلاله حجر أساس لمعارف لغویه حدیثه. فمن أجل هذا یقصد الباحث فی هذه المقاله إلى أن یعالج العلاقات الدلالیه بین مفردات خطب نهج البلاغه بأسلوب وصفی - تحلیلی ، فیحاول هذا البحث تسلیط الضوء علی أن نصّ نهج البلاغه لیٍس هو مفردات ومصطلحات دینیه فحسب، بل هو یفید دلالات ذات وقع کبیر فی نفسیه القرّاء، إذ یعمد الإمام علی إلى توظیف أنواع المفردات بدلالاتها المختلفه فی کلامه الرصین. وقد أثبتت نتائج هذه الدراسه أن الإمام علی  قد تناصّ فی کلامه مع التعبیر القرآنی وصوره وأسالیبه لأن لغته تطابُق صادق بین المعنى والأداء اللفظی فکان ذلک سرّ بلاغته وفصاحته التی انفرد بها عن أبناء عصره. فضلًا عن کونه قد استبدل البناء اللغوی الجاهلی بآخر جدید لم یألفه العرب فی العصور المنصرمه ولم یتصوروا أن غیر الشعر یمکن أن یؤثر فیهم .ولا شکّ فی أن دراسه اللمحات الدلالیه هی مفتاح لکشف سرِّ إعجازه وبلاغته.

لقد حان الوقت لکی نسلم بأن کتاب نهج البلاغه للإمام علی (ع) یحتل مکانه مرموقه بین شعوب العالم، خاصه الفرس بحسب مصدره الإلهی. ومما لا شک فیه أن المترجمین والشارحین الأفذاذ لعبوا دورًا هامًّا فی هذا الصدد. ومع ذلک نجد أن نهج البلاغه غیر معروف لمعظم الجماهیر الناطقه باللغه الفارسیه لأن مفاهیمه القیمه لم تنقل إلیهم علی أسلوب ناجح کما هو حقه. ومن أسباب ذلک أن کلام الإمام علی (ع) غنی بالمعانی، وأنه فی مستوی رفیع؛ لأنه بعد کلام اللّه تعالی وکلام رسوله (ص). أضف إلی ذلک عدم وجود المتخصصین المحترفین، وضعف بعض المترجمین فی مهمتهم المهنیه. فنجد أنفسنا مازلنا ندور فی الفلک التقلیدی لنقل مضامین نهج البلاغه دون مدخل علمی أکادیمی، لأن الخسائر والأضرار العدیده التی لحقت بالدین والمجتمع الدینی طوال التأریخ سببها عدم فهم النصوص الدینیه بشکل صحیح وعدم تطبیقها. ومن ناحیه أخرى، فإن الاعتماد على الطریقه التقلیدیه للدعایه والإعلام، وعدم استخدام الأدوات الحدیثه من مثل: الفضاء السیبرانی، والأقمار الصناعیه، وما إلى ذلک، فضلًا عن عدم تصنیف أبحاث نهج البلاغه وعلومه یسبب ابتعاد المخاطبین عنه وإن عدم التعرف علیهم وتصنیفهم سنًّا وعلمًا یؤدی إلى فرارهم منه، ولا سیما الشباب. تعتمد الدراسه التی بین أیدیکم على المنهجیه الوصفیه التحلیلیه فإن الباحث یحاول توفیر مضمار صحیح وبنۤاء لإبداء مفاهیم نهج البلاغه ومضامینه القیمه من خلال تقدیم الحلول العلمیه والتطبیقیه.

 گاهی در نگارش برخی متون لزوماً از متن عربی در لابه لای متن فارسی بهره گرفته می شود. در این میان، اگر درست حرکت گذاری نشود یا املای صحیح آن رعایت نگردد، مخاطب را به اشتباه می اندازد؛ درنتیجه متن فارسی نیز گنگ و مبهم خواهد شد. پس یکی از مشکلات و چالش های پیش روی زبان آموزان در زبان فارسی کلمه ها و عبارت های عربی در نوشتارها و متون فارسی است. این موضوع به دو گونه میان ما نمود می یابد: أ) کلمه های عربی دخیل؛ ب) کلمه ها و عبارت های عربی مانند آیه های قرآن کریم، حدیث های پیامبر(ص)، پیشوایان(ع) و بزرگان دین، نثر و شعر. البته هدف پژوهشگر در این مقاله نوع دوم است؛ زیرا به نظر می رسد برخی اصحاب فرهنگ و هنر نتوانسته اند کلمه یا متن عربی نوع دوم را در زبان فارسی درست بنویسند و یا اینکه به درستی حرکت گذاری کنند. از این رو نگارنده مقاله با بهره گیری از روش تحلیلی توصیفی بنا دارد با آوردن نمونه ها و مثال های فراوان درست نویسی کلمه ها و حرکت گذاری روشمند و استاندارد متون عربی را به زبان آموزان فارسی آموزش دهد. البته در آغاز به بیان چارچوب و قواعد درست آنها خواهد پرداخت، سپس مهم ترین اشکال و ایرادهای نگارشی (ازجمله همزه نویسی، نگارش الف، تاء و ...) و حرکت گذاری رایج در نوشتارهای مجازی و حقیقی را نیز به چالش می کشاند. ما باید بپذیریم ناتوانی در این موضوع، پیامدهای سنگینی برای زبان مقصد در پی داشته و دارد. در این نوشتار به روشنی نشان داده خواهد شد هر کس که نتواند متون عربی را روشمند حرکت گذاری کند و درست بنویسد، بی تردید نخواهد توانست آنها را نیز درست و روان بخواند و بفهمد. بر این اساس راهکارهای درست نویسی و حرکت گذاری صحیح متون عربی با آموزش، روشمندکردن و رهایی از روش نادرست گذشتگانی است که در قرن های پیاپی به طور عمده از سوی کاتبان، منشیان، دبیران و... پیش روی ما گذارده شده است. انشای سست، نارسا، مبهم و دور از فصاحت و بلاغت عیب شمرده می شود، ولی به نظر نگارنده درست نانویسی و حرکت گذاری ناهمگون بدتر از آن، بلکه گناه نابخشودنی است.