تأثیرپذیری

 نهج البلاغه یکی از زیباترین متون دینی در معارف الهی شامل گفتار و پاره گفتارهای علی(ع) است که در قالب بهترین الفاظ و به صورتی هنرمندانه بیان شده و توجه بسیاری از ادیبان و نویسندگان را به خود جلب نموده و در شعر شاعران فارسی زبان بازتاب داشته است. هرچند از فیض بیشتر به عنوان یک مفسر، محدث و عارف یاد شده است، او یکی از شاعران عالم بزرگ شیعی در قرن یازدهم نیز به شمار می رود. ایشان اشعار فراوانی با محوریت توحیدی از خود به جا گذاشته است که پرداختن به آن ها ما را در شناخت بُعد عرفانی فیض، یاری خواهد رساند. پژوهش حاضر در نظر دارد با روش توصیفی تحلیلی مبتنی بر مطالعات کتابخانه ای، با واکاوی دیوان شعر فیض کاشانی، الهام پذیریِ فیض از امیر عارفان در معارف توحیدی و شیوه تأثیرپذیری را به تصویر کشد. نتایج تحقیق نشانگر آن است که بیشترین سطح تأثیرپذیری فیض از معارف توحیدی نهج البلاغه ناظر به معرفی سلبی پروردگار است.  

نشانه های اثرپذیری از زبان و ادب فارسی در جامعه ادبی اروپا در قرن نوزدهم به ویژه در متون مکتب رمانتیسیسم هویداست. متخصصان ادبیات تطبیقی تاکنون تعداد بسیاری از این آثار را شناسایی کرده و هرکدام به شیوه خود و با ابزار توضیح و تشریح متن به اثبات تأثیرپذیری این متون از ادبیات فارسی پرداخته اند. در این مقاله، کوششی برای طبقه بندی انواع این اثرپذیری صورت گرفته است. برای رسیدن به این هدف، چهل متن متأثر از ادبیات فارسی در سه زبان انگلیسی، فرانسوی و آلمانی شناسایی شدند و بنابر شیوه اثرپذیری نویسندگانشان در دسته های گوناگون تعریف شده این تحقیق جای گرفتند. بدین ترتیب، می توان هر یک از آثار را در ذیل یکی از روش های دوازده گانه زیر گنجاند: 1. ترجمه آزاد؛ 2. تمجید از شاعران ایرانی؛ 3. نمود تأثیرپذیری در عنوان اثر؛ 4. ذکر نام شاعران؛ 5. استفاده از نام اماکن و شخصیت های برجسته؛ 6. تضمین کلام یا حکایت های مشهور فارسی؛ 7. تقلید آشکار؛ 8. تبعیت در فرم و قالب؛ 9. بهره وری واژگانی از مؤلفه های آیینی ایرانی؛ 10. بهره وری از وام واژه ها؛ 11. ساختار شرقی اثر؛ 12. تأثیرپذیری مستتر.

تصوّف در دوره مشروطه، نظام اجتماعی فعّالی نیست. از آنجایی که دوره مشروطه، دوره شور انقلاب و آزادی خواهی است؛ جامعه ایستای ایرانی در این دوره به سبب آشنایی با فرهنگ غرب، تکانی به خود داده و در مسیر مدرنیته گام برداشته است. شعر فارسی نیز چون جامعه ایرانی در تلاش است کسوتی نو پوشد و نوگرایی در مفاهیم را محور حرکت به سمت مدرنیسم قرار دهد و در همگامی با حرکت انقلابی مردم از آنچه متعلّق به سنّت است تبرّی جوید. درواقع، عرفان در این دوره در کشاکش انقلاب های مردمی، رنگ باخته است. اگر نوری کم رنگ از آموزه های عرفانی در این دوره دیده می شود ریشه در سنّت و تأثیرپذیری شاعران این دوره از گذشتگان و بالاخص شاعران سبک عراقی دارد. در این میان، شاعران سنّت گرای اواخر قاجار و عصر مشروطه بیش از همه از خاقانی که مضامین عرفانی از عناوین اصلی مضامین شعری او و زمینه های سخن اویند متأثّر شده اند. بر این اساس این پژوهش با روش توصیفی تحلیلی، عرفان گرایی را با تأکید بر تأثیر از خاقانی مورد مطالعه قرار داده و جلوه های عرفانی اشعار ادیب پیشاوری، ادیب الممالک فراهانی، قآانی شیرازی و محمدتقی بهار را در موضوعاتی چون «زهد و دنیاگریزی»، «فقر»، «عزلت»، «استغناء»، «اهمیت جان (روح)» و «فلسفه ستیزی» بازکاویده است. نتایج پژوهش حاضر نشان از تأثیرپذیری شاعران موضوع پژوهش در بازتاب مفاهیم عرفانی از خاقانی دارد.