مطالعات تطبیقی

گسترش مطالعات تطبیقی و کارآمدی آن در حوزه علوم انسانی و مطالعات ادیان، سبب شده تا این روش مطالعاتی به ساحت دانش تفسیر نیز راه یابد. راه یابی این روش به حوزه تفسیر قرآن تنها به نظریه پردازی در باره تفسیر تطبیقی و بیان ضرورت انجام آن محدود نشده است، بلکه تا مرز تأسیس رشته ای آموزشی و دانشگاهی با همین عنوان پیش رفته است. اما این که چه قرائت هایی از تفسیر تطبیقی وجود دارد و این شاخه نوپا از دانش تفسیر چه مسیری را می پیماید، امری است که بایسته پژوهش و کاوش با رویکرد انتقادی است، تا با پیرایش آنچه رهزن است، بتوان تفسیر تطبیقی را در مسیری هدایت کرد که به ضابطه مندی و کارآمدی هر چه بیشتر آن بینجامد. این پژوهش به دو مسأله بنیادی در حوزه تفسیر تطبیقی پرداخته است؛ یکی معنایابی و دیگری گونه شناسی. این مقاله، در مورد نخست، با تحلیل و نقد تلقی های موجود از تفسیر تطبیقی در صدد شفاف سازی ماهیت تفسیر تطبیقی است و در مورد دوم، در پی تعیین جایگاه این گونه تفسیری در نظام طبقه بندی تفاسیر قرآن است.

 شیعه شناسی و حدیث شیعه در سال های اخیر موضوع مطالعه برخی از مستشرقان بوده است. بررسی سیر حدیث پژوهی شیعی مستشرقان نشان می دهد، آنان به لحاظ روش و بینش و نیز ابعاد مختلف مباحثی حدیثی دارای رویکردهای مختلفی هستند. این رویکردها نگرش آنها را به ابعاد مختلف مباحث حدیث شیعه نشان می دهد. بخشی از مطالعات مستشرقان راجع به منابع حدیثی شیعه بوده است که در بررسی آنها به رویکردهای مختلفی برمی خوریم؛ از جمله رویکرد انتشاری و تصحیح کتب حدیثی شیعه، منبع شناسی توصیفی، رویکرد روش شناختی مجامع حدیثی و رویکرد مطالعات تطبیقی. در این مقاله با بررسی انبوهی از مقالات مستشرقان درباره حدیث شیعه آثاری که درباره منابع حدیثی شیعه هستند، بررسی شده و رویکردهای آنان بازشناسی شده و برخی از دیدگاه های آنان نیز مورد نقد واقع شده است. روش مطالعه در این مقاله توصیفی تحلیلی است.

واژه السماء و مشتقات آن در قرآن ۳۱۰ مرتبه و در ۳۰۱ آیه (حدود ۵ درصد از کل آیات) به کار رفته است. تعداد قابل توجهی از این آیات مربوط به فرآیندهای پایانی عالم و تغییر و دگرگونی در نظم کنونی کیهان است. از سوی دیگر، در کیهان شناسی مدرن چندین سناریو محتمل برای فرجام عالم وجود دارد که میان هیچ یک از آن ها اتفاق نظری نیست. با فرض اینکه مفاهیم قرآنی حقایقی ثابت و متقن هستند، تطبیق گزاره های قرآنی با مفاهیم و گزاره های متغیر علمی مسئله ای چالش برانگیر است. در این مقاله، رویکرد نوینی را معرفی کرده ایم که نه تنها امکان بررسی تطبیقی میان گزاره های علمی و دینی را فراهم می کند، بلکه ابزاری را برای استخراج گزاره های بدیع و نظریه پردازی بر اساس حقایق ثابت قرآنی ارائه می دهد. در چارچوب این رویکرد، نشان داده ایم که چالش مطالعات تطبیقی میان حقایق قرآنی و گزاره های علمی قابل حل بوده و بعنوان نمونه نشان داده ایم که با فرض وقوع قیامت در چارچوب قوانین فیزیکی حاکم بر عالم مادی، طبق سه حالت کلی می توان تحولات آن را بر اساس فیزیک مدرن و توصیفات قرآنی توضیح داد. این رویکرد مطالعاتی قابل استفاده در مطالعات تطبیقی میان قرآن و علوم مدرن در دیگر حوزه ها نیز می باشد.

در سال های اخیر، توجه به مطالعات میان رشته ای و تطبیقی در علوم دینی و قرآنی افزایش یافته است. با وجود این، به دلیل نوظهور بودن این مطالعات، ابعاد و مرزهای آنها هنوز به طور کامل شفاف نشده است و گاه پژوهشگران در استفاده از این روش ها تفاوت های موجود را نادیده می گیرند. این پژوهش با هدف بررسی چیستی، قلمرو و روش هر یک از این دو نوع مطالعه، به تحلیل مقایسه ای آنها پرداخته و نشان داده است که تفاوت های عمده ای بین ماهیت این دو روش وجود دارد. به طور خاص، اختلافات در روش شناسی، درون دانشی یا برون دانشی بودن، گستره موضوعات و اهداف نهایی به چشم می خورد. با این حال، این تفاوت ها مطلق نیستند و در برخی زمینه ها همچون تفسیر یا هدف میانی شناخت، نقاط مشترکی دارند. این مطالعه بر این اساس نسبت میان این دو رویکرد را با توجه به ماهیت و قلمرو، به صورت تباین و عام و خاص من وجه تعریف کرده است. همچنین، در ارزیابی روش شناسی، مشخص شد که با هر دو این مطالعات، معامله روش مطالعاتی می شود، اما با توجه به فرایند و نوع روش مطالعه (تطبیقی یا دینامیکی) رابطه ای تباینی دارند.