تاریخ اقتصادی

سیاست های اقتصادی ایران در ابتدای قرن نوزدهم موجب گسترش تجارت خارجی شد. پس از آن گمرکات مرزی به یکی از منابع مهم درآمد کشور تبدیل شد. به نظر می رسد با رونق گمرکات مرزی، کرمانشاه نیز به سبب قرار گرفتن در مسیر تجاری منتهی به عثمانی، توسعه یافته باشد. پرسش پژوهش حاضر این است که گمرک مرزی چه تأثیری در وضع اقتصادی کرمانشاه از دوره صفوی تا پایان دوره قاجار داشته است؟ این پژوهش با تکیه بر منابع اسنادی و کتابخانه ای به ویژه با استناد به سفرنامه ها، خاطرات و اسناد با رویکرد توصیفی - تحلیلی انجام شده است. یافته های پژوهش نشان می دهد که گمرک مرزی در بازه زمانی مورد پژوهش تأثیر چندانی در بهبود وضع اقتصادی کرمانشاه نداشته است. کرمانشاه در دوره صفوی و پس از آن به سبب همجواری با عثمانی درگیر جنگ بود و به تبع آن وضع اقتصادی نامناسبی داشت. اقتصاد کرمانشاه در زمان سلطنت کریم خان زند و حکمرانی الله قلی خان زنگنه رو به رشد نهاد. با این حال گمرک کرمانشاه در زمان قاجار نیز به سبب وقوع جنگ جهانی اول و قحطی و بیماری ناشی از آن تأثیر چندانی در بهبود وضع اقتصادی آن منطقه نداشته است.

«کتاب چرا ملت ها شکست می خورند: ریشه های قدرت، ثروت و فقر» نوشته دارون عجم اوغلو و جیمز ای.رابینسون از آثار نهادگرایی جدید است. نویسندگان با بررسی تاریخ ملت ها، به واکاوی دلایل رشد و انحطاط جوامع پرداخته اند. این اثر همانند دیگر آثار نویسندگان مبتنی بر مطالعه تطبیقی تجربه بلندمدت توسعه ملت های مختلف است. در این نوشتار ضمن بررسی ساختار شکلی و کیفیت ترجمه کتاب که توسط محسن میردامادی و محمدحسین نعیمی پور انجام شده، به بررسی محتوای کتاب پرداخته شده است. کتاب دارای ضعف های محتوایی و روش شناسانه است. نویسندگان مدعی هستند با رویکردی تاریخی و روشی استقرایی نظریه خود را استخراج کرده اند اما درواقع با انتخاب دوگان های تحلیلی و مقایسه ایِ جهت دار و البته فلسفی، خوانشی ایدئولوژیک از تاریخ کشورها و کیفیت تطور آن ها ارائه داده اند. فقدان مؤیدات آماری و بسنده کردن به روش تحلیلی و تأکید مکرر بر برداشت نویسنده با این همانی های مکرر محتوای کتاب را تضعیف کرده است. ادعای استقرائی بودن و عدول از این ادعا با استفاده از رویکرد قیاسی از مهم ترین اشکالات این کتاب است. کتاب ترجمه ای روان اما توأم با اشکالات متعدد ویرایشی دارد. طرح جلد و پشت جلد آن به طور غیرمنصفانه ای تداعی کننده تصویری سیاه، شکست خورده و محتاج از مردمان ایران است.

این پژوهش در نظر دارد گستره و تنوع موقوفات در قلمرو عثمانی (سده های 10-13ق) را بر مبنای اسناد آرشیو ملی بلغارستان مورد بررسی قرار دهد. هدف از این بررسی، شناخت انواع موقوفات، چگونگی توزیع فراوانی آن ها، و نیز موارد مصرف عایدات وقف در قلمرو عثمانی طی بازه زمانی مذکور بوده است. اسناد مورد استفاده در این پژوهش، افزون بر اسناد منتشر نشده، شامل 470 سند مربوط به وقف در قلمرو عثمانی است که توسط دپارتمان شرق شناسی کتابخانه ملی بلغارستان[1] گردآوری و تحت عنوان فهرست اسناد ترکی عثمانی در مورد وقف در دپارتمان شرق شناسی کتابخانه ملی بلغارستان [2] منتشر شده اند. پرسش اصلی پژوهش عبارت از این است که بر مبنای آرشیو مورد مطالعه، نوع موقوفات و نیز مصارف عایدات وقف در امپراتوری عثمانی چگونه بوده است؟ به عبارتی این پژوهش بر آن است تا بر مبنای اسناد مذکور، منابع درآمد وقف و موارد مصرف آن را در قلمرو عثمانی طی سده های 10 تا 13ق مورد بررسی قرار دهد. بر اساس مطالعات صورت گرفته، بیشترین فراوانی درآمد موقوفات در سده های  10 و 13ق، مربوط به اجاره املاک موقوفه و در قرن 11ق وقف مبلغ حاصل از مالیات جزیه در شهرهای مختلف بوده است. همچنین، موارد مصرف عایدات وقف شامل مواردی چون پرداخت حقوق کارمندان در املاک موقوفه، نگهداری موقوفات و تهیه غذا برای مستمندان بوده است.    

یکی از موضوعات مهم شایان توجه در مطالعات تاریخ محلی خراسان، پژوهش در باب تاریخ اقتصادی خراسان است. با توجه به اهمیت این گونه پژوهش ها، مقاله حاضر به بررسی تجارتخانه های مشهد در عصر پهلوی اختصاص دارد. بر اساس اهداف پژوهش در این مقاله فعالیت های تجاری تجارتخانه های مشهد و کارکردهای مختلف تجار و نیز تبیین کارکردهای فرهنگی تجارتخانه های مشهد مورد تحلیل و بررسی قرار گرفته است. این پژوهش به شیوه توصیفی تحلیلی است و با اتکا به اسناد آرشیوی آستان قدس و کتابخانه ملی و برخی از اسناد محلی صورت گرفته است و دستاوردهای حاصل از این پژوهش حاکی از ارتباطات و تعاملات تجارتخانه های مشهد با سایر شهرهای کشور همچون تهران، رشت، یزد و بیرجند است و همچنین ارتباطات بازرگانی و مبادلات آن ها با تجارتخانه های کشورهایی نظیر روسیه و آلمان است. علاوه بر این، یافته های این پژوهش نشان می دهد تجارتخانه های مشهد در دوره مورد مطالعه، علاوه بر کارکردهای تجاری، دارای کارکردهای متنوعی در عرصه های اجتماعی که شامل مشارکت تجار در امور اجتماعی و هر آنچه به رفاه شهروندان مشهدی مربوط می شود، است. نمونه ای از این کارکرد را می توان در احداث مدارس، احداث مساجد و حمام، ساختن سراها، پل ها، کاروانسراها و... که در آن مشارکت داشتند، مشاهده کرد. در بخش کارکرد مذهبی نیز می توان به اقداماتی همچون مرمت امام زاده ها، آذین بندی بازارها به مناسبت جشن های مختلف اشاره کرد. در میان کارکردهای سیاسی نیز می توان نامه های اعتراض آمیز تجار به دولت و تلاش سازمان یافته تجار و بازاریان را برای تشکیل مجلس وکلای تجار، تأسیس شورا، شرکت در گروه های ضد استبدادی چون جبهه ملی، نهضت آزادی و... برشمرد.

یکی از ویژگی های تاریخ نگاری در تمدن اسلامی، پرداختن به جنبه مالی جامعه اسلامی در کنار تاریخ سیاسی، فرهنگی و اجتماعی است. از همان قرون اوّلیه اسلامی، تک نگاری های بسیاری با موضوعات مالی و تحت عناوینی همچون: اسواق، اموال، جزیه، دینار و درهم، تجارت، مکاسب، صنایع، زکات، خمس، اوزان و مقادیر و اسعار و مانند آن، به نگارش در آمد. افزون بر این، منابع تاریخی درباره فتوح، تواریخ عمومی، کتب جغرافیایی، تواریخ محلی و نیز کتب جامع حدیثی و فقهی، دربردارنده اطلاعات فراوان و مهمی درباره مسائل مالی هستند. تک نگاری های مالی را می توان بر پایه سِمَت نویسندگان، انگیزه ها و عوامل نگارش، روش نگارش و نوع نگاه نویسندگان به مسائل مالی، در گونه های متنوعی دسته بندی کرد.در این پژوهش، با روش وصفی تحلیلی و با استفاده از منابع تاریخ نگاری و فهارس و از طریق مطالعه کتابخانه ای، به این پرسش اصلی پاسخ داده شده است که گونه های مالیه نگاری مسلمانان بر پایه تک نگاری های مالی در پنج قرن نخست هجری چه بوده است؟ بر اساس یافته های پژوهش، در پاسخ به این پرسش می توان گفت سه گونه: فقهی حدیثی، تاریخی وقایع نگاشتی و سیاسی اداری، اصلی ترین گونه های مالیه نگاری مسلمانان بوده است.

فاطمیان، دولتی شیعی بودند که در شمال افریقا استقرار یافتند و پس از توسعه قدرت سیاسی، فرهنگی و نظامی خود، مصر را نیز به تصرفاتشان افزودند. هدف اصلی از نگارش این مقاله، بررسی اقتصاد مبتنی بر تجارت دریایی و کشاورزی و اقتصاد متکی به رود نیل فاطمیان و تأثیر آن بر اقتصاد پایدار حکومت فاطمی برای مدتی بیش از دوونیم قرن، یعنی از 297 تا 567ق است. مسئله اصلی پژوهش، این است که آیا تجارت دریایی فاطمیان بر شکوفایی اقتصادی و در نتیجه، بهره مندی از یک اقتصاد پایدار، تأثیر داشته است یا نه؟ مقاله به روش توصیفی از نوع کیفی، تبیینی و با بررسی اسنادی و کتابخانه ای و با مراجعه به منابع معتبر و تحلیل و تفسیر یافته ها، نگاشته شده است. نتیجه پژوهش، حاکی از آن است که فاطمیان از یک اقتصاد شکوفا، قدرتمند و مبتنی بر تجارت در حوزه مدیترانه، دریای سرخ و نیل با همسایگان و نیز با هند و شرق دور به منظور دستیابی به اقتصادی پایدار که لازمه توسعه اقتصادی، سیاسی، نظامی، اجتماعی و فرهنگی است، سود برده اند.

صفویان (907 1135 ق)، در راستای مشروعیت و مقبولیت بخشی به حاکمیت خود، اقدامات مهمی در زمینه های: سیاسی، نظامی، اقتصادی و مذهبی انجام دادند. از آنجا که آسان سازی و ایمن سازی سفر حج، همواره یکی از مؤلفه های اصلی قدرت پایدار در جوامع اسلامی محسوب می شد، صفویان ضمن برقرار کردن امنیت پایدار در سرحدات و شبکه ارتباطی قلمرو حکومت خویش، توجه بسیاری به احداث و تعمیر راه های ارتباطی، به ویژه مسیرهای زیارتی نمودند. ||  سال بیست و پنجم، شماره نود و هفتم، فروردین 140۳در این مقاله، با بهره جستن از روش وصفی تحلیلی، به این پرسش پاسخ داده شده که توجه صفویان به برقراری امنیت راه های حج و پیگیری مطالبات حجاج، تا چه اندازه در رونق حج تأثیر داشته است؟ یافته های این پژوهش، نشان می دهد اگرچه صفویان در برخی سال ها به دلایلی عزیمت ایرانیان به حج را ممنوع می کردند، اما در عین حال، به منظور کسب مشروعیت و تقویت حاکمیت خود، توجه ویژه ای به فریضه حج و امنیت راه های آن و پیگیری مطالبات حجاج ایرانی از عثمانی ها (699 1342ق) و حاکمان مسیر حج داشتند و این امر، رونق تجارت، رونق کاروان سراها و راهداری ها و رفع بیکاری را به دنبال داشت.