قرآن محوری

برای بیان علت های ضعف و بایسته های رشد و شکوفایی جامعه، جریان های فکری متعددی در جهان اسلام شکل گرفته است. دراین میان، «تمدن گرایان» در تحلیل علل عقب ماندگی و بیان زمینه ها و بایسته های حل این مشکلات، نگاهی تمدنی داشته، بازسازی «تمدن اسلامی» یا ایجاد «تمدن نوین اسلامی» را به عنوان چشم انداز مطلوب جهان اسلام ترسیم کرده اند. این مقاله بر اساس روش تحلیل اسنادی و با بهره گیری از ابزار فیش برداری از منابع، به دنبال شناخت زمینه های شکل گیری این جریان فکری و بیان بایسته های تحقق تمدن نوین اسلامی از منظر تمدن گرایان است. با توجه به یافته ها می توان گفت از منظر متفکران تمدن گرا، در جهت تحقق تمدن نوین اسلامی باید به دو دسته مؤلفه حقیقی (سبک زندگی و شبکه روابط اجتماعیِ مبتنی بر آموزه های اسلامی) و مؤلفه ابزاری (سامان مادی و مواردی چون نوآوری ها، ابزارها، نهادها، اقتدار سیاسی و بین المللی) توجه کرد. در این منظر، از جمله بایسته های اساسی تحقق تمدن نوین اسلامی عبارت اند از: قرآن محوری، علم گرایی، اسلامی سازی معرفت و جهان گرایی.

شیخ کلینی که در دوران غیبت صغرا می زیسته است، به سبب نوع نگاهش به امامت و در مواجهه با رخداد غیبت، برخوردی عادی و همراه با آرامش از خود بروز می دهد که آن، هم در تألیف کتاب کافی بازتاب یافته است و هم در عدم مراجعه کلینی به نواب امام زمان Z . کلینی که در عقل گرایی و اعتقاد به همراهی امام با کتاب و سنت و عدم تجاوز امام از آن دو، با جریان هشام بن حکم قرابت دارد، عدم دسترسی تعلیمی به امام، برای او ایجاد بحران و اضطراب نمی کرده است. وی با تبیین مفهومی عام با نام حجت که جامع مفهوم پیامبر 2 و امام R بوده و همچنین با بیان جایگاه تکوینی حجت، این اعتقاد را بیان می کند که وجود امام(حجت) تکویناً ضرورت دارد و نه لزوماً تعلیماً و لازمه این ضرورت، دسترسی مستقیم به امام نیست که بدین وسیله، بحران عدم دسترسی به امام را که برای بسیاری از شیعیان آن دوران مطرح بوده، مدیریت کرده و پاسخ می دهد.

قرآن محوری یکی از جریان های پیشینه دار در حوزه معارف دینی و ازجمله تشریع است. این جریان در اهل سنت با سابقه تاریخی مشخص و با طی فراز و نشیب های زیادی نضج گرفته و امروزه در میان برخی عالمان اهل تسنن پیروانی دارد. اما در نگرش شیعی آن نوپدید است. به تعبیر دیگر، اگر مشخصه اصلی قرآن محوری را مرجعیت انحصاری قرآن و نفی یکپارچه سنت بدانیم، این دو خصلت به طور تام و تمام در شیعه ظهور نیافته است. اما در عین حال نمی توان از رگه ها و لایه هایی از حضور این جریان در تفکر شیعی، همچون نگاه انتقادی به حدیث و سنت فقهی گذشته، شأن توضیحی و تأکیدی سنت، اعتبارزدایی از شهرت و اجماع و رها شدن از دیدگاه های گذشتگان چشم پوشی نمود؛ علائمی که به حضور نحیف و بی رمق سنت در فرآیند استنباط منجر شده است. نشانه ها و علائم این حضور، هم در اصل فرآیند اجتهاد، و هم در نتایج و پیامدهای آن قابل رهگیری است؛ علائمی که در سنت فقهی شیعه قابل هضم و توجیه نیست و نوعی تجدیدنظرطلبی را نمایان می سازد. این مقاله با همین نگاه و به استناد پیروان این نگرش، در صدد تبیین و بازنمایی بیشتر این نشانه ها و البته نقد و ارزیابی آنها می باشد.

در ترسیم رابطه قرآن کریم با روایات از نظر منبعیّت و حجّیّت چهار نگرش وجود دارد: 1. قرآن محوری؛ که بر اساس آن تنها منبع شناخت دین به قرآن انحصار می یابد. 2. سنت محوری؛ که به استناد آن برای شناخت دین تنها باید به سنت معصومین(ع) مراجعه کرد. 3. قرآن محوری و سنت مداری؛ که بر اساس آن سنت در طول قرآن قرار می گیرد؛ 4. دوگانه محوری؛ که بر اساس آن سنت در عرض قرآن دارای جایگاه خواهد بود. فرقه قرآنیون جزو مدافعان دیدگاه نخست به شمار می روند. اخباریان در دسته سنت محوری قرار دارند و علامه طباطبایی و شاطبی را باید جزو مدافعان نظریه سوم دانست. دیدگاه مورد نظر نگارنده که در این مقاله دلایل آن را مورد بررسی قرار داده، دیدگاه چهارم است. بر اساس این دیدگاه سنت در حجّیّت و منبعیّت دارای استقلال می باشد.

دوران امامت امام باقر (ع) حدود دو دهه طول کشید. در این ایام پرتلاطم که جامعه اسلامی با شکوفایی علم و دانش و ظهور فرقه های مختلف کلامی و فقهی مواجه بود، امام باقر(ع) مدرسه عظیمی بنیان نهاد و شاگردان برجسته ای مانند زراره و محمدبن مسلم را تربیت کرد. این مدرسه بزرگ تفاوت های اساسی با آموزه های سایر مذاهب و مکاتب داشت. مدرسه بزرگ فقهی و کلامی امام باقر (ع) ویژگی هایی داشت که اگرچه با سایر معصومین مشترک بود، اما باتوجه به دوران خفقان قبل از امام باقر (ع) و فراهم نبودن شرایط برای سایر معصومین تا زمان ایشان، می توان دوران امامت امام باقر (ع) را تجلی گاه این ویژگی ها دانست. محوریت و حاکمیت قرآن، استناد به سنت رسول خدا (ص)، حاکمیت عقل و خرد، نقش عمل گرایی، اعتدال و میانه روی، باورمندی به باز بودن باب اجتهاد، اهتمام ویژه به علم و دانش، ولایت مداری، توصیه به تقیه و حفظ اسرار از مهمترین این شاخصه هاست. میزان استناد به این موارد باتوجه به شواهد و اقتضائات زمانی و مکانی متفاوت است. امام باقر (ع) در دوران 20 ساله امامت خود با تکیه بر این ویژگی ها از حریم تشیع در برابر فرقه ها و مکاتب مختلف کلامی و فقهی دفاع کرد.    

بی تردید ازجمله بهترین و کاربردی ترین الگوها برای بهره برداری از سبک زندگی، ائمه معصومان(ع) می باشند؛ زیرا آنان به عنوان حاملان علوم قرآن و پرچم داران هدایت بشر در تمام اعصار هستند. ازاین رو هدف ما در پژوهش حاضر بررسی مؤلفه های سبک زندگی امام رضا(ع) در رجوع و بهره گیری از قرآن، در ابعاد زندگی فردی، اجتماعی و سیاسی آن حضرت، به عنوان الگوی مناسب جهت تأسی می باشد. یافته های پژوهش حاکی از آن است که مؤلفه های قرآن محوری در سبک زندگی امام رضا(ع) عبارت اند از: معرفی قرآن و بیان ویژگی های خاص آن، محور بودن قرآن و قرآن محوری در تمام ابعاد زندگی؛ زیرا آن حضرت افزون بر علم کامل به علوم قرآن و معرفی آن به عنوان کتاب خدا و جامع همه علوم و معارف برای هدایت بشر، در زندگی شخصی نیز بر محوریت قرآن کریم حرکت می کرد، علاوه بر استناد فراوان به قرآن در گفتار و سخنان، سیره عملی خود را نیز در تمامی ابعاد با توجه به این کتاب الهی و آموزه های وحیانی آن منطبق ساخته بود، که بیان سبک زندگی آن حضرت در حوزه های یادشده، می تواند الگوی بسیار هدایت بخشی برای رهروان راه این خاندان و نیز ترویج بیشتر فرهنگ قرآنی در جامعه باشد. این پژوهش به روش توصیفی تحلیلی و با مراجعه به منابع روایی و تاریخی صورت گرفته است.