رویکرد ارتباطی

آموزش زبان دوم تابع الگوهای مختلفی است که با انتخاب هرکدام، سبک و اسلوب آموزشی نیز تا حد زیادی تغییر می کند. حال اگر این زبان دوم، زبان قرآن باشد، انتخاب الگوی مناسب برای آموزش آن، بسیار ضروری می نماید. شیوه های کنونی آموزش قرآن مبتنی بر آموزش مهارت های نوشتاری (روخوانی) است که شبیه روش «دستور زبان و ترجمه» در آموزش زبان دوم است. با توجه به منسوخ شدن روش «دستور زبان و ترجمه» و جایگزین شدن روش «ارتباطی»، این مقاله ضمن معرفی اصول روش «ارتباطی»، با توجه به شباهت هایی که این روش با سیره تعلیمی پیامبر و امامان(علیهم السلام) دارد، کاربست آن را در آموزش قرآن پیشنهاد می کند. مهم ترین مؤلفه های روش «ارتباطی» عبارت اند از: «تأکید بر مهارت شنیداری» و «تأکید بر معنامحوری و کاربست آموخته ها در زندگی» که شباهتی تام با مؤلفه های اصلی آموزش قرآن در سیره پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) یعنی «آموزش قرآن به روش شنیداری-گفتاری» و «معنامحوری و عمل به مفاهیم آیات در زندگی» دارد.

سن مناسب شروع آموزش زبان خارجی یکی از مباحث چالش برانگیز در آموزش زبان خارجی است، به خصوص هنگامی که جایگاه فرهنگ در آموزش زبان خارجی موردبحث قرار می گیرد. هدف از این پژوهش شناسایی محدوده سنی مناسب آموزش زبان خارجی با تأکید بر زبان انگلیسی و با توجه به عوامل فرهنگی است. در این پژوهش از روش سنتزپژوهش های انجام شده مرتبط استفاده شد. در مرحله اول سنتزپژوهی، با تعیین محدوده زمانی پژوهش، از سال ۱۹۶۱ تا ۲۰۲۰، و جست وجوی الکترونیکی تعداد 81 منبع به عنوان جامعه پژوهش شناسایی شد. در ادامه با لحاظ کردن روش نمونه گیری هدفمند طی دو مرحله «غربالگری» ۱۹ پژوهش برای مرحله بعد انتخاب شد. در مرحله دوم، پژوهش های انتخاب شده با استفاده از جداول تشریح فیزیولوژیک تجزیه وتحلیل و واکاوی شدند. نتایج حاصل از واکاوی وارد مرحله سنتز شد که دارای دو زیرمرحله سنتز تجمیعی و ترکیبی است. در مرحله سنتز، داده ها با هدف کدبندی تلفیق شدند که حاصل آن کدهای باز، محوری و گزینشی بود. کدهای گزینشی توانش بین فرهنگی، آگاهی فرهنگی انتقادی، یادگیری زودهنگام فرهنگ زبان دوم و زمان موردنیاز برای شکل گیری فرهنگ زبان اول و دوم را شامل می شد. یافته ها حاکی از آن است که بیشتر پژوهشگران به اشتراک نظر در خصوص سن مناسب شروع آموزش زبان خارجی با توجه به عوامل فرهنگی در محدوده سنی زیر 12سالگی و با تأکید بر محدوده سنی کودکان کم سن وسال (۳-۵) دست یافته اند. نتایج پژوهش حاضر می تواند مورداستفاده سیاست گذاران آموزش زبان خارجی قرار گیرد.

بنیاد ارتباط انسان با دیگران بر اساس زبان است. آموزش زبان در مدارس بستر مناسبی جهت تقویت مهارت‌های چهارگانه زبانی و توانش ارتباطی است. علاوه بر اینکه برنامه درسی ملی، طراحی، تدوین، اجرا و ارزشیابی برنامه‌های درسی در سطوح ملی تا محلی را عهده‌دار است تا مبتنی بر فلسفه تعلیم و تربیت اسلامی، مفاهیم آموزشی را به دانش‌آموزان در سطوح مختلف منتقل کند. رویکرد راهنمای برنامه درسی عربی پرورش مهارت‌های زبانی به‌منظور تقویت فهم متون دینی بیان شده است. در این پژوهش با روش تحلیل محتوای کتاب «عربی زبان قرآن» پایه هفتم در سطح تمارین میزان انطباق آن را از یکسو با اهداف برنامه درسی عربی و از سویی دیگر با معیارهای رویکرد ارتباطی ارزیابی شده است. یافته‌ها حاکی از آن است اهداف تمارین منحصر به تقویت ترجمه، قواعد، واژه‌شناسی، درک مطلب و پرسش و پاسخ‌های کوتاه شده است. درمجموع %34 ترجمه، %22 قواعد، %18 واژه‌شناسی، %14 درک مطلب و %12 پرسش و پاسخ‌های کوتاه بدون بافت هستند. درنتیجه تمارین کتاب «عربی زبان قرآن» پایه هفتم همسو با برنامه درسی ملی طراحی‌شده و مجموع 50 تمرین کتاب نتوانسته معیارهای رویکرد ارتباطی جهت تقویت توانش ارتباطی و مهارت‌های چهارگانه زبانی را پوشش دهد.

این مقاله به ارزیابی دستور آموزشی دوره مقدماتی در کتاب «پارسا» فارسی عمومی (1) در زمینه آموزش زبان فارسی به غیرفارسی زبانان می پردازد که بر اساس رویکرد ارتباطی، به ویژه چارچوب دستور آموزشی تنظیم شده است. برای دستیابی به این هدف، نخست، دیدگاه های مختلف درباره تعریف دستور، ویژگی های دستور آموزشی و اصول مبانی نظری از نگاه زبان شناسان بیان گردید. نگارنده پس از مطالعه مباحث نظری دستور، به یک بازبینه در اصول دستور آموزشی دست یافت. بعد از این مرحله، اساتید آموزش زبان، روایی سؤالات را بررسی نمودند و با توجّه به شاخص های ارزیابی محتوایی، زبانی، روش شناختی و ساختاری دستور آموزشی و ملاک های رویکرد ارتباطی، بازبینه ای با 22 سؤال تهیه شد. در ابتدا، مفاهیم، کارکردها و صورت های دستوری موجود در کتاب فارسی عمومی( 1) در اختیار اساتید مرکز آموزش زبان فارسی قرار داده شد. بعد از جمع آوری فرم های ارزیابی، داده های بازبینه به وسیله نرم افزار spss بررسی گردید. مؤلفان در خصوص «روایی مباحث کتاب»، «آموزش دستور زبان برای ارتباط و انجام کار»، «تأکید بر کارکردهای زبانی»، «آموزش نکته های دستوری به صورت چرخه ای»، «تناسب مفاهیم درس ها با کارکردها»، «تناسب کارکرد مفاهیم و صورت دستوری با سطح و نیاز زبان آموزان»، «طراحی مناسب درس ها» و «جذابیّت موضوع تمرین ها» شاخص های مذکور را به درستی در محتوای کتاب لحاظ کرده اند. در برخی از موارد مانند: «تمرین های گشتاری»، «درجه بندی تمرین ها از نظر سطح دشواری»، «حفظ شدن ترتیب منطقی کارکردها، مفاهیم و صورت دستوری» و همچنین «آموزش مؤثرتر قواعد دستوری با مواد کمک آموزشی» و «کارکرد، مفاهیم و صورت دستوری متناسب با یادگیری» مؤلفان باید با مراجعه به کتاب، موارد فوق را اصلاح کنند.

این پژوهش با هدف طراحی و اعتبارسنجی الگوی رویکرد ارتباطی در آموزش زبان جهت ارتقای مهارت های زبان انگلیسی انجام شد. رویکرد پژوهش کیفی و روش پژوهش از نوع سنتزپژوهی بود. این بخش طبق مراحل شش گانه سنتز پژوهشی انجام شد. حوزه پژوهش، متون و منابع مرتبط با رویکرد ارتباطی در آموزش زبان انگلیسی شامل 15 کتاب بین سال های 2002 تا 2016 و30 مقاله داخلی و خارجی بین سال های 2008 تا 2020 بود. ابزار گردآوری داده ها فیش برداری از کتب و منابع در دسترس بود که پس از تجزیه و تحلیل مبانی نظری، با کدگذاری باز، محوری و گزینشی، هفت مولفه کلیدی حول سه محور از ابعاد عناصر انسانی، عناصرابزاری و عناصرتعاملی مشخص شدند. عناصر انسانی شامل افراد مورد تحلیل، جامعه مرتبط با هدف؛ عناصرابزاری شامل روش تدریس، قراردادها و هنجارها، واسطه مصنوعی و عناصرتعاملی شامل تقسیم کار، هدف از فعالیت دسته بندی شدند و مولفه های استخراج شده پس از اعتبارسنجی مولفه ها به روش دلفی و با استفاده از نظرات متخصصین این حوزه در طراحی الگوی رویکرد ارتباطی لحاظ شدند. نتایج یافته ها منجر به طراحی الگوی رویکرد ارتباطی جهت استفاده در طرح درس های زبان انگلیسی برای ارتقای چهار مهارت گفتاری، شنیداری، خوانداری و نوشتاری زبان انگلیسی شد.

هدف اصلی آموزش زبان توانایی برقراری ارتباط مؤثر با دیگران است که این هدف امروزه بیشتر در محتواهای آموزشی با رویکرد ارتباطی دنبال می شود. بررسی نظریه نقش گرایی هلیدی و استفاده از آن در محتوای آموزشی زبان با این رویکرد، تأثیر بسزایی دارد. در این پژوهش دو کتاب آموزشی «فارسی بیاموزیم» (جلد 1، 2 و 3) و «پارسا خواندن» (ترم اول، دوم و سوم) به روش تحلیل محتوا از نظر میزان استفاده از نقش های هفت گانه هلیدی مورد تحلیل و مقایسه قرار گرفت. نتایج تحقیق نشان داد که به جز نقش تعاملی، میزان کاربرد سایر نقش ها در کتاب «پارسا خواندن»، به طور (معناداری) بیشتر از «فارسی بیاموزیم» است. مجموع تعداد نقش ها در کتاب «فارسی بیاموزیم» 622 و در «پارسا خواندن» 2005 مورد بوده است که نشان از سه برابر بودن تعداد آنها در کتاب «پارسا خواندن» می باشد. تعداد نقش ها در «فارسی بیاموزیم» به تفکیک عبارت است از: نقش ابزاری، 35؛ نظارتی، 41؛ تعاملی، 212؛ شخصی، 34؛ اکتشافی، 130؛ تخیلی، 170 و اطلاع رسانی، 57 مورد؛ همچنین در کتاب «پارسا خواندن» تعداد آنها بدین صورت است: نقش ابزاری، 631؛ نظارتی، 79؛ تعاملی، 19؛ شخصی، 57؛ اکتشافی، 895؛ تخیلی، 7 و اطلاع رسانی، 317 مورد. این تفاوت ها نشان دهنده تمرکز بیشتر کتاب «پارسا خواندن» بر استفاده از نقش های هفت گانه هلیدی است.

توانایی برقراری ارتباط با دیگران یکی از اهداف اصلی آموزش زبان به شیوه ارتباطی است. همواره ارتباط کلامی در نقش های مختلف زبانی شکل می گیرد. این پژوهش به روش توصیفی به بررسی نقش های زبانی و به کارگیری آنها بنابر نقش های هفت گانه هلیدی در کتاب های فارسی عمومی 1، 2 و 3 از مجموعه کتاب های پارسا می پردازد. در حال حاضر مجموعه کتاب های آموزش زبان فارسی پارسا در بیشتر مراکز آموزش زبان فارسی در داخل و خارج از کشور استفاده می شود و به شیوه ارتباطی تکلیف محور تدوین شده است. کتاب های فارسی عمومی 1، 2 و 3 به دلیل محور بودن در کتاب های پارسا و آموزش هر چهار مهارت زبانی در آنها انتخاب شدند تا نقش های هفت گانه هلیدی در آنها بررسی شود. کتاب های فارسی عمومی توجه قابل ملاحظه ای به نقش های اجتماعی زبان داشته است. در مجموع، تعداد 4635 مورد نقش اجتماعی در کتاب های سه گانه فارسی عمومی مشاهده شد که در این میان تعداد 1595 مورد به نقش های تعاملی، 1043 مورد نقش های اکتشافی، 787 مورد نقش های اطلاع رسانی، 548 مورد نقش های شخصی، 360 مورد نقش های ابزاری، 234 مورد نقش های نظارتی و 68 مورد به نقش های تخیلی اختصاص یافته است. بیشترین تعداد به نقش های تعاملی اختصاص دارد که گویای نگاه ویژه کتاب به آموزش مسائل ارتباطی است و در آن به نقش های تخیلی کمترین توجه شده است. همه نقش های هفت گانه در کتاب فارسی عمومی3 دارای رشد صعودی قابل توجه ای است که متناسب با افزایش سطح زبانی می باشد. هرچه سطح زبان آموزان بالا رود در یک گفتگو می توان به تعداد نقش های بیشتری اشاره کرد. تعداد نقش های تعاملی و اطلاع رسانی در کتاب دوم نسبت به کتاب اول اندکی کمتر شده است. با توجه به اطلاعات به دست آمده کتاب های فارسی عمومی می تواند پاسخگوی نیاز های ارتباطی زبان آموزان باشد.