اروند رود

در آن زمان منافع انگلیس بر حذف حاکمیت ایران بر اروند رود قرار داشت و یکی از مهم ترین استدلالهای ایران در طول سه دهه پس از انعقاد این قرارداد ، بر یک اصل بین المللی به نام (Rebus sic Stantibus) تکیه داشت که بر اساس آن ، در صورتی که شرایط ویژه حاکم بر زمان تدوین معاهدات ،تغییر اساسی و بنیادین ، یک کشور یا طرفهای متعاهد میتوانند خواستار تجدید نظر در آن قرارداد شوند .

اسناد معرفی شده در این نوشتار، نامه های رد و بدل شده بین عبدالحسین تیمورتاش،وزیر دربار ایران، و رابرت کلایو، وزیرمختار انگلیس در ایران ، درباره روابط ایران و عراق هستند.

از دیرباز مسئله تحدید حدود مرزهای مشترک ایران و عثمانی و بعدها دولت عراق مورد مناقشه میان دو کشور بوده است. این موضوع در ادوار مختلف تاریخ و طی قراردادهای متعدد و اغلب با دخالت و حضورکشورهای واسطه همچون انگلیس و روسیه مورد بررسی قرار گرفت. ولی هیچ گاه مرزهای مشترک دو کشور به شکلی واضح و قطعی تعیین نگردید و مسئله تعیین مرز همچنان به صورت عاملی تنش زا در روابط بین ایران و عراق باقی ماند و به دهه های اخیر کشیده شد. بر این اساس در این پژوهش سعی شده با روش توصیفی و تحلیلی و بر پایه ی اسناد و مطالعات کتابخانه ای وابستگی های عمیق دینی، فرهنگی و قومی مردم خوزستان با مردم جنوب عراق بررسی شود سپس با پرداختن به مناسبات سیاسی دولت های ایران و عراق و اوضاع مرزهای دو کشور در اوایل قرن بیستم میلادی، تاثیر این مناقشات مرزی در زندگی مردم خوزستان در این دوران تبیین و بررسی شود و به این پرسش تحقیق پاسخ داده شود که مناقشات مرزی ایران و عراق چه تاثیری بر زندگی مردم خوزستان داشت ؟ در این رابطه نگارنده بر این مدعاست، مناقشات مرزی ایران و عراق در دوران پهلوی اول و سیاست های اعمال شده در این دوران، برای مردم خوزستان اثرات منفی بر جای گذاشت. چرا که از گذشته های دور میان مردم در دو طرف مرز، ارتباطات دینی، فرهنگی و قومی و نیز داد و ستد مالی و تجاری برقرار بوده است و مسئله مناقشات مرزی، مشکلات و موانعی در وضعیت زندگی وکسب و کار مردم ایجاد کرد.

در پیوند با پدیده های ژئومورفولوژی کرانه ای خلیج فارس از دید ریخت شناسی، آشوبناک و درهم تنیده بنظر می آیند اما از دید هندسه فراکتال خورها از یک نظم درونی برخوردار می باشند. در این پژوهش با استفاده روش شمارش خانه ای، بُعد هندسه فراکتال خورهای کرانه شمالی خلیج فارس شامل: خورهای دریایی (خور موسی در کرانه های دریایی ایران و خور عبدالله در مرز مشترک کویت و عراق) و پیچانرودهای رودخانه ای (اروند رود و رودخانه دالکی) با استفاده از نرم افزار Arc GIS و تصاویر ماهواره ای لندست8، در ده مقیاس صدکیلومتر تا یکصد متر، بدست آورده شد. هدف ما در این پژوهش بررسی الگوی نظم در ژئومورفولوژی هندسی خورهای شمال خلیج فارس و پیچانرودی رودخانه ها از دیدگاه فراکتالی و ارتباط آن به فرایندهای (زمین شناسی، آب و هوایی، آبی و ...) می باشد. نتایج نشان از آشوبناکی خور دریایی موسی با بُعد کلی فراکتال ۱.۵ و 0.6 برای خور عبدالله می باشد. بُعد فراکتالی دو رودخانه دالکی و اروند رود تقریبا ۰.۵ می باشد. بطور کلی در این پژوهش می توان چنین نتیجه گیری کرد که از دید پدیده های ژئومورفولوژی فرکتال، خورهای دریایی شمال خلیج فارس (بویژه خور موسی) وارد مرحله لبه آشوبناکی شدند. همچنین آشوبناکی بعد فرکتال در مقیاس 100 متری رودخانه اروند رود بیشتر از رودخانه دالکی می باشد. در مجموع پدیده های ژئومورفولوژی خورها و پیچانرودها در مقیاس 100 متری دچار آشوبناکی است که نشان از کارکرد و اثرگذاری فرایندهای آبی ساحلی مانند نیروی مَه کشند – کَه کشند، امواج دریایی، فرسایش آبی و سست بودن رسوبات در خورها و پیچانرودهای ساحلی شمال خلیج فارس دارد.  

مصرف آب در سال های اخیر به علل رشد جمعیت، گسترش شهرها و توسعه کشاورزی از افزایش چشم گیری برخوردار بوده است. در کل منشأ 12 درصد از حجم آب های سطحی کشور عراق از ایران است که 10 درصد  از کل حجم آب های سطحی کشور ایران را شامل می شود. هدف اصلی این مقاله که به صورت اسنادی و با شیوه توصیفی-تحلیلی تهیه شده، بررسی چالش ها و فرصت های هیدروپلیتیک ایران در قبال عراق است. عراق و ایران از حیث توازن ژئوپلیتیکی تقریبا برابرند و به همین علت نوعی رقابت علنی و پنهان در زمینه های مختلف نسبت به هم دارند. اگر عراق از قدرت بالایی برخوردار باشد تهدیدی برای ایران به حساب می آید، چون همیشه از طرف زمامداران عراق عنوان شده که مرز آبی و دسترسی عراق به آبهای آزاد با محدودیت زیادی مواجه است. بنابراین عراق در صورت برخورداری از قدرتی بالاتر به طور قطع اقدام به حل مشکل ژئوپلیتیکی خود خواهد کرد و بحران ژئوپلیتیکی را با بدست گرفتن ارزش و منفعت جغرافیایی (اروندرود) و تسلط بر آن، به نفع خود کنترل خواهد کرد. براساس یافته های این مقاله می توان به این نتیجه رسید که هیدروپلیتیک ایران در برخورد با عراق باید رویکردی تنش زدا و هیدرودیپلماسی داشته باشد و چشم انداز آینده هیدروپلیتیک ایران و عراق می بایست برمحور مدیریت مشترک دو کشور در اروند رود باشد .

بی تردید امروزه آب به یک جستار سیاسی در رابطه با حصول قدرت درآمده و دیپلماسی آب به عنوان هنر سازش و همکاری بر روی منابع آب های مشترک در روابط هیدروپلیتیکی میان دولت های ساحلی ظهور پیدا کرده است. در ایران با توجه به این که اختلافات آبی متعددی در حوضه رودخانه های فرامرزی مشترک آن وجود دارد، به نظر می رسد که دیپلماسی آب با همسایگان یک نیاز ضروری است و می بایستی در دستگاه تصمیمات کلان ملی اهمیت داده شود. هدف از این پژوهش، واکاوی و تحلیل اسناد آب مرزی دیپلماسی آب در روابط هیدروپلیتیکی ایران و عراق در حوضه رودخانه فرامرزی اروند رود می باشد. سؤال پژوهش این است که در روابط هیدروپلیتیکی ایران و عراق چه مشکلاتی وجود دارد؟ و دیپلماسی آب چه نقشی می تواند در فروکاست معضلات هیدروپلیتیکی این حوضه داشته باشد؟ بر این اساس، این پژوهش با روش توصیفی تحلیلی و با استفاده از منابع کتابخانه ای و اسنادی صورت پذیرفته و بر اساس یافته های تحقیق که با استفاده از اسناد مرکز پژوهش های مجلس شورای اسلامی انجام شده است، نتایج حاکی از آن بوده که اختلاف بر سر مالکیت آب این رودخانه همواره وجود داشته و به لحاظ تاریخی، طبق بررسی های انجام شده، دستگاه دیپلماسی آب در روابط هیدروپلیتیکی ایران و عثمانی و ایران و عراق در حوضه اروند رود از سال 1847م. تاکنون به صورت منفعلانه بوده که نیاز است کشور ایران در این زمینه برای حل مسائل خود با عراق و سپس ترکیه در حوضه مذکور، وارد دیپلماسی آب بالفعل شود و نیز شورایی را تحت عنوان «شورای هماهنگی حقوقی آب» راه اندازی کند. در همین راستا، ایران و عراق می بایستی در جهت تقویت پایه های همکاری به منظور کاهش دامنه تنش ها و رقابت ها تلاش کنند.

موقعیت مرزی یک دولت می تواند نقش اثرگذری در شکل دهی به مناسبات خارجی آن داشته باشد. دسترسی به آبراهها، مناطق تجاری و راههای مواصلاتی از جمله مواردی است که اهمیت جغرافیای یک منطقه را از نظر مرزی و سیاسی تحت تأثیر قرار می دهد و این مسأله در شرایط حساس بین المللی مانند جنگ که کشورهای درگیر آن هر کدام به دنبال نفوذ و منافع خاص خود هستند، بیشتر حائز اهمیت است. ایران مقارن جنگ جهانی اول از چنین موقعیتی برخوردار بود و مورد توجه دولتهای متفقین(انگلیس-روسیه) و متحدین(عثمانی- آلمان) قرار گرفت. بررسی موقعیت مرزی ایران در حوزه خلیج فارس و نقش آن دررویکرد آلمان به این کشور طی جنگ جهانی اول موضوع این پژوهش می باشد. روش پژوهش توصیفی- تحلیلی است. دستاوردهای این پژوهش نشان میدهد که مرزهای زمینی و آبی ایران به واسطه خلیج فارس، اروند رود و همجواری با کویت و عراق به دلیل راه آهن برلین -بغداد از دلایل توجه اقتصادی، سیاسی آلمان به ایران بوده همچنین همجواری با افغانستان دلیلی دیگر بر حضور سیاسی آلمان در ایران طی جنگ جهانی اول می باشد.