محمد یوسفی شاتوری

بی تردید امروزه آب به یک جستار سیاسی در رابطه با حصول قدرت درآمده و دیپلماسی آب به عنوان هنر سازش و همکاری بر روی منابع آب های مشترک در روابط هیدروپلیتیکی میان دولت های ساحلی ظهور پیدا کرده است. در ایران با توجه به این که اختلافات آبی متعددی در حوضه رودخانه های فرامرزی مشترک آن وجود دارد، به نظر می رسد که دیپلماسی آب با همسایگان یک نیاز ضروری است و می بایستی در دستگاه تصمیمات کلان ملی اهمیت داده شود. هدف از این پژوهش، واکاوی و تحلیل اسناد آب مرزی دیپلماسی آب در روابط هیدروپلیتیکی ایران و عراق در حوضه رودخانه فرامرزی اروند رود می باشد. سؤال پژوهش این است که در روابط هیدروپلیتیکی ایران و عراق چه مشکلاتی وجود دارد؟ و دیپلماسی آب چه نقشی می تواند در فروکاست معضلات هیدروپلیتیکی این حوضه داشته باشد؟ بر این اساس، این پژوهش با روش توصیفی تحلیلی و با استفاده از منابع کتابخانه ای و اسنادی صورت پذیرفته و بر اساس یافته های تحقیق که با استفاده از اسناد مرکز پژوهش های مجلس شورای اسلامی انجام شده است، نتایج حاکی از آن بوده که اختلاف بر سر مالکیت آب این رودخانه همواره وجود داشته و به لحاظ تاریخی، طبق بررسی های انجام شده، دستگاه دیپلماسی آب در روابط هیدروپلیتیکی ایران و عثمانی و ایران و عراق در حوضه اروند رود از سال 1847م. تاکنون به صورت منفعلانه بوده که نیاز است کشور ایران در این زمینه برای حل مسائل خود با عراق و سپس ترکیه در حوضه مذکور، وارد دیپلماسی آب بالفعل شود و نیز شورایی را تحت عنوان «شورای هماهنگی حقوقی آب» راه اندازی کند. در همین راستا، ایران و عراق می بایستی در جهت تقویت پایه های همکاری به منظور کاهش دامنه تنش ها و رقابت ها تلاش کنند.

برداشت فزاینده انسان و آلودگی منابع آب شیرین به اندازه ای رسیده است که تولید غذا، عملکرد زیست بوم ها و عرصه های سکونتگاهی را در دهه های آینده پیش تر و بیش تر از گذشته محدود می کند. مقاله حاضر که ماهیتی کاربردی دارد، در پی شناسایی عوامل تأثیرگذار بر وضعیت بحرانی منابع آب در حوضه آبریز زاینده رود است. روش شناسایی حاکم بر پژوهش توصیفی-تحلیلی است. درون داد های مورد نیاز پژوهش با روش کتابخانه ای و میدانی(مصاحبه و پرسشنامه) گردآوردی و با رویکرد تفکر سیستمی، نرم افزار Vensim و مدل های FBMW و FARAS بررسی شده است. یافته های پژوهش نشان دادند که زیرسیستم های سیاسی-حقوقی، اجتماعی-فرهنگی، طبیعی-زیست محیطی و اقتصادی-فنی و عوامل سازنده این زیرسیستم ها، بر وضعیت بحرانی منابع آب حوضه آبریز زاینده رود به عنوان سیستمی واحد و کل موثر است. از میان مولفه های اصلی، مولفه اقتصادی- فنی با وزن نهایی 330/0 و از بین عوامل موثر شناسایی شده، نبود ساختار حکمرانی مناسب و مدیریت ناکارآمد منابع آب در حوضه آبریز با وزن 104/0 ، فعالیت صنایع آب بَر در حوضه آبریز با وزن 102/0 و سرانجام بالا بودن حجم صادرات آب مجازی با وزن 100/0 به عنوان موثرترین عوامل تأثیرگذار بر وضعیت بحرانی منابع آب در حوضه آبریز زاینده رود شناسایی شدند. گرچه تاثیر عوامل شناسایی شده با نظر خبرگان طیفی با وزن نهایی 044/0 تا 104/0 را در بر می گیرد، اما همه عوامل شناسایی شده با شدت و ضعف متفاوت در قالب کلیتی منسجم بر بحران آب حوضه آبریز زاینده رود موثر بوده اند.

امنیت، ثبات، توسعه و رفاه در دستور کار همه نظام های سیاسی است که با منابع آب در دسترس پیوندی مستقیم، هم افزا و فزاینده ای یافته اند. از این رو، تامین آب کارویژه حاکمیتی است. طی یک سده گذشته، دسترسی واحدهای سیاسی- فضایی و جوامع، به منابع محدود آب شیرین درگیر تنگناهای بنیادی فراوانی شده است. حوضه آبریز زاینده رود طی دهه های اخیر درگیر یک رشته مسائل با خاستگاه درون و برون حوضه ای شده است که به خشکیدن بخش اعظم آن انجامیده و به همان نسبت نیز امنیت و توسعه جوامع ساکن را متاثر کرده است. مقاله حاضر که ماهیتی کاربردی دارد به تبیین بازتاب بحران آب بر سناریوهای هیدروپلیتیک محورِ فرارویِ حوضه آبریز زاینده رود پرداخته است. روش شناسی حاکم بر پژوهش توصیفی-تحلیلی است. داده های مورد نیاز پژوهش با روش کتابخانه ای و میدانی( مصاحبه- پرسشنامه) گرد آوری و با بهره گیری از نرم افزار های Micmac،Scenario Wizard و مدل آنتروپی شانون بررسی شده است. نتایج پژوهش نشان داد که از 31 وضعیت احتمالی پیونددار با هفت سناریو با سازگاری قوی و محتمل، وضعیت هایی که سناریوهای هیدروپلیتیک محور فراروی حوضه آبریز زاینده رود را بحرانی بیان می کنند، بیشترین وضعیت های احتمالی ممکن را در بر می گیرند. بنابراین، تاثیر بحران آب بر وضعیت هیدروپلیتیک محور فراروی حوضه آبریز زاینده رود بحرانی نمود یافت و راهکار مدیریت بهینه منابع آب در سطح ملی و متناسب با آن در سطح حوضه آبریز زاینده رود، مناسب ترین راهکار برای جلوگیری از رخداد وضعیت بحرانی حوضه آبریز زاینده رود شناخته شد.

هدف: شناسایی متغیرهای تأثیرگذار، تأثیرپذیر و کلیدی حکمرانی محلی آب بر کاربست آب مجازی استان اصفهان است. روش و داده: روش شناسی حاکم بر پژوهش، توصیفی- تحلیلی است. داده های مورد نیاز پژوهش با روش کتابخانه ای و میدانی (مصاحبه و پرسشنامه) گردآوری و با بهره گیری از تکنیک DEMATEL، مدل ترکیبی FCOPRAS و FSOARA و نرم افزار Vensim مورد تحلیل قرار گرفته است. یافته ها: نتایج پژوهش نشان می دهد که متغیرهای نبود ساختار حکمرانی مناسب آب در استان اصفهان، بی توجهی به ضرورت برنامه ریزی فضایی ، توسعه صنایع آب بر در استان اصفهان و ... علت این مدل سیستمی محسوب می شوند و عواملی مانند گسترش حاشیه نشینی ناشی از آسیب های اقتصادی، عدم سیاست های مناسب برای بهبود و طرح تعادل بخشی از دیدگاه حکمرانی آب در استان اصفهان، وجود مافیای آب در استان اصفهان، توسعه ناپایدار، تهدیدات اقتصادی ناشی از کمبود محصولات کشاورزی، عدم امنیت منابع آب در استان اصفهان و ... به عنوان معلول نمایش داده شده است. نتیجه گیری: بر مبنای یافته های تحقیق می توان عنوان کرد که متغیرهای توسعه صنایع آب بر در استان اصفهان، تغییرات اقلیمی و الگوی بارش، نبود ساختار حکمرانی مناسب در استان اصفهان، تعارضات اجتماعی حول محور آب، توسعه ناپایدار و تخصیص غیر یکپارچه منابع آب در استان اصفهان، بی توجهی به ضرورت آمایش سرزمین و عدم اصلاح سیاست ورزی و لابی گری در حکمرانی محلی آب استان اصفهان و... از دیدگاه خبرگان پژوهش به ترتیب به عنوان متغیرهای کلیدی شناسایی شدند. نوآوری، کاربرد نتایج: تعامل حکمرانی آب با رویکردهای سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و جغرافیایی در مدیریت منابع آب در دیگر مطالعات نیز مورد توجه قرار گرفته است؛ با این حال آنچه که در این میان مورد کم توجهی قرار گرفته است، چگونگی هم کنشی آن ها با یکدیگر است و این موضوعی است که این مقاله در نظر دارد آن را مورد بررسی قرار دهد. نوآوری  تحقیق تحلیل چگونگی هم کنشی آب مجازی با حکمرانی محلی آب برای مدیریت بحران آب در استان اصفهان است که در این پژوهش با استفاده از تکنیک دیمَتِل (DEMATEL) مدل ترکیبی FCOPRAS و FSOARA و نرم افزار Vensim مورد تحلیل قرار گرفته است.

سواحل مکران در پیوستگی با اقیانوس هند، ظرفیت های گسترده ای در زمینه توسعه حمل و نقل دریایی و ترانزیت کالا در مقیاس بین المللی دارد. بررسی ها نشان می دهد که سرمایه گذاری در حوزه زیرساخت های بندری و توسعه ظرفیت های حمل و نقل دریایی و مبادلات تجاری و بازرگانی با کشورهای پیرامون، زمینه ساز ارتقای منزلت ژئوپلیتیکی کشور در حوزه دریایی خواهد شد. بهره گیری از این مزیت های جغرافیایی، می تواند توسعه اقتصادی و سیاسی و خروج از انزوای جغرافیایی در این منطقه را فراهم آورد. بنابراین، توسعه حمل ونقل دریایی به اقتضای سیاست خارجی یکی از عوامل و فرایندهای تولید قدرت محسوب می شود که مورد توجه دانش ژئوپلیتیک است. روش پژوهش حاضر با توجه به ماهیت مسأله و موضوع آن، از نوع توصیفی-تحلیلی است و از نوع مطالعات کاربردی است. یافته های پژوهش نشان می دهد که توجه به بستر های جغرافیایی در حوزه حمل و نقل دریایی در سواحل مکران، زمینه فعال شدن این ظرفیت ها  و به تبع آن پویایی اقتصادی دریامحور را فراهم می کند که موجب افزایش قدرت  و نفوذ ژئوپلیتیکی و ژئواکونومیکی ایران در مقیاس منطقه ای و جهانی خواهد شد.  از این جهت ایران می تواند با محور قرار دادن بنادر این منطقه و با فعال نمودن کریدور شمالی-جنوب و حتی غرب به شرق، زمینه همگرایی کشورهای منطقه و نیز توسعه سیاسی و اقتصادی بومی را فراهم نماید.

مقدمه: تمدن ها فرزند جغرافیای خود هستند. جبر جغرافیا به مانند والدینی با ویژگی های ژنتیکی خاص، فرزندی با شخصیتی منحصر بفرد را می سازد. تمدن ایران نیز ریشه در جغرافیای ویژه خود دارد. آب و هوای خشک و نیمه خشک، به فرهنگ و تمدن ایران و شیوه حکمرانی آب این کشور، ویژگی های یگانه ای بخشیده است؛ به طوری که آب و امنیت، جزو مؤلفه های جدایی ناپذیر تمدن ایرانی محسوب می شوند. شیوه حکمرانی جمهوری اسلامی ایران، در قرن بیست و یکم از این قاعده مستثنا نیست. ناگزیری از انتقال آب در طول تاریخ، همواره تبعات سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و زیست محیطی به همراه داشته است. هدف:  این پژوهش درصدد بررسی ماهیت تاریخی، جغرافیایی و امنیتی انتقال آب از حوضه آبریز زاینده رود به استان های واقع در فلات مرکزی ایران بوده است. روش شناسی:  پژوهش حاضر از نظر هدف، کاربردی محسوب می شود و از روش توصیفی- تحلیلی بهره برده است. قلمرو جغرافیایی پژوهش: محدوده مکانی تحقیق، حوضه آبریز زاینده رود است که در بخش میانی فلات ایران، بین ارتفاعات زاگرس و ارتفاعات مرکزی ایران قرار دارد. یافته ها و بحث: یافته های پژوهش گویای این است که ماهیت انتقال آب در نسبت با دو مؤلفه اساسی «جبر جغرافیا» و «امنیت» باید مورد بررسی قرار گیرد. ناگزیری انتقال آب، مطابق رویکرد تاریخی، جغرافیایی و امنیتی، نیازمند اتخاذ راهکارهایی متناسب با آن است. در گام اول حکمرانی مطلوب آب، باید بر اتخاذ رویکرد ملی در برابر تنش های بینااستانی تأکید شود. بهینه سازی مصرف آب در حوزه های کشاورزی، صنعت و شرب در کنار تمرکز بر پروژه های بدیلی به مانند انتقال آب از خلیج فارس، ذیل راهبرد کلی کاهش نیاز به آب انتقالی از حوضه آبریز زاینده رود، می تواند راهکارهای عملی و اجرایی در اختیار حکمرانان آبی قرار دهد. نتیجه گیری: نتیجه تحقیق نشان می دهد باتوجه به اقلیم خشک و نیمه خشک فلات مرکزی کشور، باید تمامی قوانین، سیاست ها، برنامه ها و رویکردها براساس اصل کاهش نیاز به آب انتقالی از حوضه آبریز زاینده رود بازمهندسی شود.

امروزه آب به منزله بقا و راه دستیابی به قدرت تلقی می شود. کشورهای بالادست رودخانه های بین المللی به فکر مدیریت آب هایی هستند که از خاک آن ها خارج می شود که پروژه گاپ در ترکیه نمونه ای از این اقدامات می باشد. پژوهش حاضر با روش توصیفی تحلیلی و منابع اسنادی و کتابخانه در پی پاسخ به این سوال است که نقش پروژه گاپ در هیدروپلیتیک حوضه رودخانه های دجله و فرات چیست و استراتژی ترکیه از اجرای این طرح چست؟ نتایج مطالعه حاضر بر پایه رویکرد نظری هیدرورئالسیتی نشان می دهد که ترکیه به عنوان کشوری هیدروهژمون در بالادست دو رودخانه فرامرزی دجله و فرات و با بکارگیری استراتژی یک جانبه گرا(خود تفسیری) در الگوی روابط هیدروپلیتیکی با سایر کشورهای حوضه باعث شده تا چالش های هیدروپلیتیکی گوناگونی در ابعاد مختلف زیست محیطی و اجتماعی اقتصادی متوجه کشورهای پائین دست شود. لذا، تقویت دیپلماسی آب با رویکرد مصالحت آمیز در روابط هیدروپلیتیکی کشورهای منطقه، تغییر نگرش نظامی و امنیّتی به موقعیّت رودخانه های دجله و فرات به نگرش تعاملی و همکاری، اصلاح و توسعه روابط هیدروپلیتیکی کشورهای حوضه برای مذاکرات دو یا چندجانبه، تشکیل شورای هماهنگی حقوق آب در منطقه از مهم ترین راهکارها در این مطالعه می باشد.

طی چند دهه اخیر، ساختار تقسیمات سیاسی در ایران با کمک به شکل گیری الگوی مرکز-پیرامون، باعث شده تا نواحی حاشیه ای کشور همراه با تشدید محرومیت و توسعه نیافتگی، دچار گسیختگی فضایی، سیاسی و اجتماعی با دیگر نواحی کشور شوند. لذا، هدف از پژوهش حاضر، شناخت عمده ترین مشکلات تقسیمات اداری-سرزمینی در ایران معاصر در تأثیرپذیری از سیستم حکمرانی بسیط متمرکز است. به عبارتی دیگر، این پژوهش مهم ترین مشکلات متأثر از ساختار حکمرانی بسیط متمرکز برای تقسیمات و تشکیلات اداری-سرزمینی کشور را موردبحث قرار می دهد؟ طبق نتایج این پژوهش، مهم ترین مشکلات تقسیمات و تشکیلات اداری-سرزمینی در ایران معاصر عبارت اند از؛ بی توجهی به عدالت فضایی-جغرافیایی، ضعف شکل گیری توسعه ملی، رخنه عوامل غیررسمی، ضعف شکل گیری ساختار اداری-مدیریتی مناسب، ضعف شکل گیری همبستگی ملی و وحدت ساختاری و همگنی جغرافیایی، تمرکزگرایی شدید سیاسی- فضایی در مرکز و ضعف توجه به معیار های کیفی جغرافیایی-انسانی. این پژوهش ازلحاظ هدف کاربردی است و با روش توصیفی-تحلیلی برای ارائه الگوی کارآمدی از تقسیمات و تشکیلات اداری–سرزمینی برای کشور تلاش می کند. طبق نتایج این پژوهش، ظاهراً «الگوی حکمرانی-سرزمینی بسیط غیرمتمرکز یا بسیط ناحیه ای» با شرایط طبیعی و انسانی ایران سازگاری بیشتری دارد و تا حدود زیادی می تواند مشکلات سیستم تقسیمات سیاسی کنونی ایران را حل نماید.