پژوهش ­های ادبی و اجتماعی (اجتماعیات در ادب فارسی سابق)

چیستان ها یکی از عناصر فرهنگی مهم در زبان های مختلف هستند که علاوه بر جنبه های سرگرمی، نقشی اساسی در انتقال دانش و ارزش های اجتماعی دارند. در زبان تالشی عنبران، چیستان ها به عنوان بخشی از ادبیات شفاهی، بیانگر هوش، خلاقیت و سنت های این جامعه اند. این مقاله به بررسی چیستان های زبان تالشی عنبران پرداخته و نقش آن ها را در حفظ فرهنگ و زبان محلی تحلیل می کند. از طریق بررسی ساختار زبانی، مضامین رایج و کاربردهای اجتماعی این چیستان ها، به اهمیت آن ها در هویت زبانی و ارتباطات اجتماعی پرداخته می شود. روش تحقیق توصیفی – تحلیلی است. داده ها به صورت کتابخانه ای و میدانی گردآوری شدند و به روش تحلیل محتوا تجزیه و تحلیل شدند. در پایان هر چیستان نیز واژگان اصلی آن جداگانه ترجمه شدند. نتایج بیانگر این است که چیستان های تالشی رایج در منطقه عنبران معرف جهان بینی و بینش جامعه خود هستند و در گروه های طبیعی، رستنی ها، جانداران، بی جان ها، مضامین دینی و معنوی، و مضامین انتزاعی قابل طبقه بندی هستند.

دو نمایشنامه سایه نوشته رزا جمالی و زبان تمشک های وحشی نوشته نغمه ثمینی به روش تطبیقی، واکاوی می شود تا با مطالعه مسائل زنان دهه نود از دید دو نمایشنامه نویس زن، روشن شود کدام یک بیشتر با مشکلات زنان جامعه، آشنا بوده، چه اندازه برای نشان دادن آن تلاش نموده و راه حل مناسب تری برای برون رفت از مشکلات داده اند. هدف، شناسایی مسائل، مشکلات و شخصیت زنان با رویکرد «ساختارگرایی تکوینی» گلدمن است. این پژوهش ضمن معرفی مفاهیم نقد ساختارگرایی تکوینی گلدمن در نقد جامعه شناختی، به ارزیابی این مفاهیم در دو نمایشنامه مورد بررسی می پردازد. بر اساس یافته های این پژوهش مشخص می گردد از لحاظ کلیت واقعیت اجتماعی، نمایشنامه سایه ، تعداد بیشتری از زنان را می تواند با خود همراه کند چراکه زنان در دهه نود بیشتر، درگیر مسائل اقتصادی و نابرابری جنسیتی بوده اند؛ اما در نمایشنامه زبان تمشک های وحشی ، مشکلات حول محور اوضاع سیاسی می گردد؛ اوضاعی که باعث شد زندگی امن زن نمایشنامه، ناامن شود. این پژوهش با روش توصیفی-تحلیلی به شیوه اسنادی با تشریح تئوری و کاربرد ساختگرایی تکوینی گلدمن انجام شده است.

پروین اعتصامی از شاعران معاصر است اما شیوه شعر گفتن او به سبک شاعران بازگشت ادبی است. او در اشعارش به آثار بعضی شاعران سبک خراسانی چون ناصرخسرو و انوری و برخی شاعران سبک عراقی چون سعدی بسیار توجه می کند و چون  شاعران دوره بازگشت، با الگوبرداری از اشعار شاعران کلاسیک، می کوشد آثاری با همان حال و هوا و محتوا بیافریند. برای نمونه او قطعه «اشک یتیم» را با الگوبرداری از قطعه «والی گدا»ی انوری سروده است. در این پژوهش این دو قطعه را به روش مطالعه، تحلیل متن و توصیف محتوا، از نظر زبانی، ادبی و اجتماعی بررسی و مقایسه کرده ایم. بررسی و مقایسه زبانی، ادبی و اجتماعی این دو قطعه، نشان می دهد که اگرچه پروین در سرودن این قطعه، از انوری الگو گرفته است اما به سبب تصویرپردازی قوی تر، زبان روان تر و پایان بندی منسجم تر، توانسته است اثری تأثیرگذارتر بیافریند. این مقایسه همچنین نشان می دهد که زبان انوری در بیان پند و اندرز در این قطعه بسیار محکم تر، رساتر و تأثیرگذارتر از زبان پروین است. همچنین مواردی از تأثیرگذاری شرایط زندگی شاعر و حوادث سیاسی و اجتماعی دوران معاصر را در شعر پروین اعتصامی می توان دید. در شعر انوری تک گویی بر گفتگو چیرگی دارد در حالی که در شعر پروین چندصدایی و گفتگو را مشاهده می کنیم. همچنین می بینیم که انوری در والی گدا واعظی پیروز است و پروین در اشک یتیم، مبارزی شکست خورده که در پایان کارش، حقانیت کار خود را به چالش می کشد.

کتاب هفتاد سنگ قبر مهم ترین اثر یدالله رؤیایی و یکی از ده اثر مهم شعر آوانگارد فارسی در سه دهه اخیر است. در این کتاب، شاعر با ایجاد شبکه روابط بینامتنی چندگانه و تو در تو و ارجاعات پنهانی، برای مجموعه ای از شاعران، ادیبان، سیاسیون و شخصیت های دیگر سنگ قبر ترسیم کرده است. در این میان، نام برخی سنگ قبرها برای مخاطب شناخته شده است (مانند سنگ بایزید، سنگ حسنک و..)، نام مرده برخی سنگ قبرها در هاله ای از ابهام قرار دارد و معلوم نیست سنگ قبر برای چه کسی نوشته شده است (مانند سنگ فاطمه، سنگ طلایه و...) و نام برخی سنگ ها نیز انتزاعی است (مانند سنگ سئوال، سنگ فراری و...) اینکه مخاطب بداند سنگ قبر برای چه کسی نوشته شده است در فهم شعر تأثیر بسیار زیادی دارد و فهم شبکه واژگانی شعر و روابط بینامتنی تا حد زیادی وابسته به این است. از سوی دیگر، این کتاب، در ربطی مستقیم با تاریخ شفاهی معاصر ایران، زندگی برخی از شخصیت های معاصر و رخدادهای سیاسی و اجتماعی دهه های اخیر را در شکل حجم - سروده و سنگ قبر روایت کرده است که از این نظر نیز بسیار حائز اهمیت است. در این مقاله برای نخستین بار، روشی برای کشف نام های پنهان و مبهم فهرست کتاب هفتاد سنگ قبر ارائه شده است و الگوی نمادپردازی گیاهی به عنوان الگویی تکراری و قابل استفاده برای تحلیل اشعار این کتاب و مهم تر از آن کشف شخصیت های ناشناخته کتاب و رخدادهای سیاسی و اجتماعی مطرح شده است. شبکه ای تو در تو از اسامی گیاهان، درختان و گل ها که در ربط و رابطه با شخصیت های کتاب و مسائل مهم تاریخ معاصر است.

ادبیات سوسیالیستی واقع گرا در افغانستان، یکی از برجسته ترین و اثرگذارترین جریان های ادبی در تاریخ ادبیات معاصر این کشور به شمار می آید؛ جریانی که به واسطه غنای محتوایی و هنری، توانسته جایگاهی درخشان در منظومه ادبیات افغانستان به خود اختصاص دهد. این مکتب، با تأکید عمیق بر مسائلی چون عدالت اجتماعی، باورهای ایدئولوژیک و دغدغه های مردم محور، در عین حال نوآوری های ساختاری و محتوایی چشمگیری را نیز به نمایش بگذارد. بازنمایی هوشمندانه و هنرمندانه مفاهیم اجتماعی، سیاسی و طبقاتی در شعر، از ویژگی های ممیز آن است. شعر سوسیالیستی واقع گرا، نه تنها در مقام یک آفرینش ادبی، بلکه به عنوان ابزار انتقال آگاهی، بیان مقاومت، و بازتاب آرمان های جمعی، در بستر فرهنگی و اجتماعی افغانستان نقشی تعیین کننده ایفا کرده است. بر همین اساس، پژوهش حاضر با هدف بررسی بازتاب مسائل اجتماعی در شعر سوسیالیستی افغانستان، به واکاوی کیفیت بازتاب مفاهیم اجتماعی در آثار شاعران برجسته این حوزه با تکیه بر اشعار منتشرشده در نشریه معتبر ژوندون پرداخته است. یافته های این تحقیق نشان می دهد که مضامینی چون تمجید از نیروی کار و منزلت کارگر، تجلیل مبارزان پایبند به اندیشه های مارکسیستی، ستایش آزادی و برابری، نکوهش تبعیض های طبقاتی، تأکید بر همبستگی اجتماعی، همزیستی مسالمت آمیز و مخالفت با فقر و نابرابری، به شکل برجسته ای در اشعار نویسندگانی چون اسدالله حبیب، دستگیر پنجشیری، سلیمان لایق، رحیم الهام، نصرالله رها، شربت باقری، علی شاه ناشاد، غریب نواز، نسیم کامجو، حشمت ربی و ذکیه رستگار بازتاب یافته است؛ و این امر نشانگر پیوند وثیق میان ادبیات و ایدئولوژی در فضای فرهنگی آن دوران است.

اینکه مضامین مورد بررسی هنرمندان چطور و چگونه با زمان و فضای حاکم بر زمانه عوض می شود و سخن های حاکمچگونه بر سخن هنرمندان تأثیر می گذارند از سؤالات اصلی این نوشته است. هنرمند خودآگاه یا ناخودآگاه مضامین مورد علاقه اش را در تقابل یا در همسویی با گفتمان ها یا مضامین رایج دوران خویش مطرح می کند؛ گاهی همان مضامین را به گونه ای دیگر بازتاب می دهد و گاهی همان ها را نقد می کند و مضامینی دیگر را با چشم اندازی دیگر مطرح می کند. کارهای داریوش مهرجویی نیز خارج از این تفسیم بندی نیستند. او قبل از انقلاب در فضایی فیلم تولید کرده که نشانگر آن فضا و در عین حال منتقد آن فضاست. می توان گاو و آقای هالو و دایره مینا را نام برد که هر کدام حرف و فکر متفاوتی دارند ولی چندان اثری از مذهب و سفره در آن ها نیست. چون سخن یا سخن های حاکم بر جامعه این نوع آفرینش را تلقین می کرده اند و مهرجویی هم منتقد آن دوران بوده است. ولی بعد از انقلاب فضای فکری کشور و سخن های حاکم بر آن عوض می شود و ازآنجاکه مهرجویی کارگردانی علاقه مند به تاریخ و جامعه ایرانی است، در فیلم هایش هم فضای فکری ایران را پدیدار می کند و هم راه حل نشان می دهد. مذهب و سفره و نذری موضوعاتی هستند که هم خودآگاه، هم ناخودآگاه با اهداف و کارکردهای متفاوتی در کارهای مهرجویی ارائه داده می شوند و می توان از طریق بررسی آن ها به تحول و تغییرات روی داده در تاریخ ایران نیز پی برد.