یکی از بایسته های جامعه امروزی توجه به فرهنگ عمومی است. وضعیت فرهنگ جامعه حکایت گر وضعیت عمومی آن جامعه از میزان پای بندی و عدم پای بندی افراد آن به هنجارهاست. هنجارهای فرهنگی از منظر جامعه شناختی، شامل ارزشها، آداب و رسوم یا عرف و قوانین می شود. با توجه به اینکه سخنان امیرالمؤمنین علیه السلامبه بعدارزشی فرهنگ عمومی بیشتر توجه دارد، در این تحقیق درصددیم در بعداجتماعی و از جنبه ارزشی آن، با مراجعه به نهج البلاغه و استخراج و تحلیل گزاره های مرتبط مورد بررسی قرار دهیم. در پاسخ به این سوال که چه معیارهایی را برای تشخیص ناروایی فرهنگ در بعد اجتماعی می توان از نهج البلاغه بدست آورد، به معیارهایی همانند ظلم پیشگی، عیب جویی، شایعه پردازی، عقب گرد فرهنگی، قطع ارتباط با دیگران، منت گذاری در یاری دیگران، خلف وعده، سوءظن، چاپلوسی و سخن چینی، بعنوان معیارهای ناروایی و عدم مطلوبیت آن در جامعه دینی بر مبنای مبانی اسلامی با استفاده از یانهادیین کار موجب پرهیز از زادهظلم پیشگی عیب جویی شایعه پردازی قعب گرد فرهنگی قطع ارتباط با دیگران خلف وعده سوء ظن وبه مبانی انروش تحلیل کیفی محتوای گزاره ها به نتیجه رسیده ایم که برخی از رفتارهای مردم در قالب فرهنگ عمومی طبق گزاره های نهج البلاغه نارواست که باید اصلاح شوند.
فقدان کارایی نظام اداری و پاسخگو نبودن آن، معلول علت هایی است که یکی از مهم ترین آنها، بی توجهی به معیارهای شایستگی عمومی، اخلاقی و تخصصی توامان در نظام اداری است. هدف ما در پژوهش حاضر، شناسایی و طراحی الگوی سه وجهی شایستگی های مدیریتی در نظام اداری از منظر سیره علوی در نهج البلاغه می باشد و تبیین این معیارها در یک نظام یکپارچه ست. این پژوهش بر اساس هدف بنیادی و از حیث روش کیفی بوده و دارای رویکرد استقرایی می باشد. جهت تجزیه و تحلیل داده های حاصل از مطالعه متون و برای طراحی الگوی نهایی از تکنیک تحلیل مضمون بهره گرفته شده است. این پژوهش منجر به طراحی الگوی سه وجهی شایستگی های مدیریتی در نظام اداری از منظر نهج البلاغه گردید. این الگو دارای 3 مقوله اصلی و 33 مقوله فرعی می باشد که 3 مقوله اصلی تشکیل دهنده آن عبارتند از: معیارهای درون فردی، معیارهای عمومی و معیارهای تخصصی. شمای این الگو با محوریت کلیت مدیریت امور اداره و پرتوهای آن، معیارهای مدیریتی می باشد که از چارچوب ولایت امیرالمونین (ع) احصاء و منعکس شده است. نتایج این پژوهش بر این موضوع تاکید دارد که تجهیز مدیران و مسئولان کشور به مفاهیم شناسایی شده و توسعه توانمندی آنها در این عرصه ها بصورت تلفیقی می تواند دستاوردهای مهمی را در عرصه مدیریت اسلامی به ارمغان آورد.
موضوع امامت و جانشینی رسول خدا (ص) که با واقعه مهم و سرنوشت ساز غدیر اعلام و تفهیم عمومی شد، به عنوان یک موضوع مهم اعتقادی جایگاه و اهمیت ویژه ای در مطالعات اسلامی یافت. در طول تاریخ اسلام بسیاری از متکلمان، مورخان و محدثان اسلامی به این موضوع پرداخته و متناسب با جهت گیری های فکری و اعتقادی خود آن را تحلیل کرده اند. یکی از آثار شاخص شیعه در حوزه غدیر پژوهی که به انگیزه پاسخ به شبهه های غدیر و اثبات برتری امیرمؤمنان (ع) در امامت و جانشینی با استناد به احادیث و اخبار فریقین به ویژه اخبار فضایل به نگارش درآمده است، المسترشد فی الأمامه نوشته محمد بن رستم طبری مشهور به طبری کبیر از محدثان قرن سوم و چهارم هجری می باشد. در این تحقیق با روش توصیفی- تحلیلی و با مطالعه اسنادی، شیوه های مؤلف در گزارش و نقد شبهه های منکران ولایت و جانشینی رسول خدا (ص) و اخبار ساختگی درباره فضائل خلفا مورد بررسی قرار می گیرد. یافته های تحقیق نشان می دهد که طبری کبیر با چینش منظم و دسته بندی شبهه ها و تشکیکات منکران در المسترشد فی الإمامه، به نقد و پاسخ گویی آنها با استفاده از شواهد و مدارک معتبر به ویژه از منابع اهل سنت پرداخت، تا از این طریق برتری امیرمؤمنان (ع) را در مسأله خلافت و جانشینی رسول خدا (ص) نشان دهد.
نهاد خانواده و نظام سیاسی، همواره تأثیر و تأثراتی بر یکدیگر داشته اند. هدف از این پژوهش، بررسی و تحلیل چگونگی تأثیر صلاحیت های خانوادگی بر فرایند انتخاب و انتصاب کارگزاران در حکومت علوی است. مسأله اصلی این پژوهش عبارت است از اینکه: «صلاحیت های خانوادگی، چه سهمی در انتخاب کارگزاران، در حکومت علوی داشته است»؟ برای پاسخ به این سؤال تلاش شده است تا با رویکرد استقرایی به مطالعه آیات، روایات و سیره علوی بپردازیم و داده های حاصله را با روش کیفیِ اجتهادی مورد ارزیابی قرار دهیم. یافته ها نشان می دهد که در حکومت علوی، تربیت خانوادگی به عنوان یکی از عوامل مهم در کنار سایر صلاحیت های فردی مورد توجه قرار گرفته است. همچنین این پژوهش نقدی بر فردگرایی در سیاست های معاصر ارائه می دهد و بر لزوم استفاده از ظرفیت مثبت صلاحیت های خانوادگی در انتصابات تأکید می کند. بنابراین برای شایسته سالاری و تنظیم درست مناسبات سیاسی، حتماً باید تربیت خانوادگی افراد را در کنار سایر صلاحیت های سیاسی لحاظ کنیم و از ظرفیت مثبت مناسبات خویشاوندی در انتصابات استفاده نماییم.
اگر کسی بخواهد رفتار و خلقیاتش را به خوبی یا بدی متصف کند یا رفتار دیگران را مورد ارزیابی اخلاقی قرار دهد، نیازمند شناختِ خوب و بد است. مکاتب اخلاقی بر اساس مبانی و رویکردهای متفاوت، به این نیاز پاسخ داده اند و حاصل آن، نظریات عمده اخلاقی؛ «پیامد گرایی»،«وظیفه گرایی»و«فضیلت گرایی» است. مکتب اخلاقی اسلام نیز در زمینه ارزش اخلاقی، صاحب نظر است اما دیدگاه اخلاقی آن، در قالب نظریه، درنیامده است. یکی از طرق استنباط نظریه اخلاقی اسلام، تبیین نقاط اشتراک و افتراق مکاتب اخلاقی با گزاره های اخلاقی مطرح در آیات و روایات است. پژوهش های متعددی به این روش انجام گرفته است اما با وجود اعتبار قابل توجه نهج البلاغه به عنوان کتاب حدیثی – اخلاقی جامع، پژوهش های اندکی، دیدگاه اخلاقی اسلام را به روایت نهج البلاغه، در مقایسه با سایر مکاتب اخلاقی، بررسی کرده اند. از این رو در این نوشتار با انتخاب پیامدگرایی، این سوال مطرح شده است که چه نسبتی میان دیدگاه مستنبط از گزاره های اخلاقی نهج البلاغه با دیدگاه پیامدگرایی وجود دارد؟ با روش توصیفی – تحلیلی، این مقایسه انجام گرفت. حاصل آن که هرچند، فرازهای اخلاقی نهج البلاغه که میان فعل و نتیجه آن پیوند برقرار می کند، فراوان است اما دیدگاه نهج البلاغه، دیدگاهی پیامدگرایانه نیست؛ زیرا ویژگی هایی در گزاره های اخلاقی نهج البلاغه هست که با پیامدگرایی با رویکردهای مختلف آن همسو نیست، مانند پیوند نداشتن خوبی برخی اعمال با نتایج آن ها، مطلوبیت فعل بدون لحاظ نفع شخصی، یکسان نبودن مسئولیت اخلاقی نسبت به همگان. بنابرین احتمال دارد گستردگی ذکر نتایج افعال اخلاقی در نهج البلاغه، کارکرد دیگری داشته باشد که باید در پژوهش های دیگری به آن پرداخته شود.
نهج البلاغه شامل قالب های متفاوت گفتگو با خداوند است. توجه امام علی(ع) به این مسئله، در بافت های گوناگون سخن، سبب شد تا عبارات دعایی امام در میدان های نبرد با تأکید بر اسلوب تسبیح، برگزیده شود. عبارات تسبیحی نهج البلاغه، به مثابه کنش های گفتاری است که با روش تحلیلی - توصیفی و با استفاده از منابع کتابخانه ای به بررسی آن پرداخته شد. در این پژوهش مشخص شد که این کارگفت ها هر چند دربردارنده تعبیر یا خوانش عاطفی است، اما با گذر از ساختار صوری عبارات، هریک از کارگفت ها دارای تعابیر و خوانش های متعدد است که گوینده از ساختارهای نهفته و پیچیده عبارات برای تبیین معانی و اقناع مخاطب بهره برده است. چارچوب نظری این مقاله نظریه کنش گفتاری جان سرل انتخاب شد. با کاربست این نظریه مشاهده شد کنش های عاطفی، ترغیب ی، اظه اری به ترتیب پر بسامدترین کنش ها در عبارات تسبیحی نهج البلاغه در میدان نبرد است و کنش های اعلامی و تعهدی در کارگفت های امام علی(ع) در میدان نبرد کاربرد کمتری داشته است.
بخش بسیار مهمی از اندیشه و رفتار امام علی ع در مجموعه سخنان برجای مانده از ایشان تحت عنوان نهج البلاغه بازتاب یافته است. در این پژوهش تلاش شده تا با روش توصیفی و تحلیلی(تحلیل محتوا) بخشی از رفتارهای امام بررسی گردد تا مشخص شود چه اصول و ضوابط عقلانی بر رفتار ایشان حاکم بوده است. نتایج پژوهش از این حکایت دارد که امام در محیط وشرایط خاصِ جنگ و فتنه؛ نافرمانی در امر جهاد؛ خلافت عثمان وقتل او؛ انحراف وانحطاط جامعه؛ مواجهه با سیاستهای معاویه ونفاق وپیمان شکنی های زمانه، عاقلانه رفتار کرده و برای نمونه مردم را از منشأ فتنه ها و علل انحطاط جامعه ورشد رذایل اخلاقی آگاه ساخته؛ در بزنگاه حوادثی چون مواجهه با دشمنان ومشاوره به دیگران و نامه نگاری با معاویه وکارگزاران حکومتی، تصمیم درست ورویه عقلانی در پیش گرفته؛ برای اصلاح امور و تغییر نگرش و باور مردم، چهره منافقان و پیمان شکنان واوصاف بدترین(عالم نماها ومنافقان وقاضیان ناپخته)و بهترین(پارسایان، مؤمنان وعالمان واقعی) مردم را بیان کرده؛ در شرایط مختلف با استدلال منطقی و بیان قواعد عقلانی حاکم بر زندگی بر همه اتمام حجت کرده تا او را حریص به حکومت، شوخ طبع و علاقه مند به بازی، ناآگاهی از فنون جنگی ومداخله گر در قتل عثمان و غیرآن متهم نکنند.
موضوع این پژوهش مشکل زبان ایرانیان در مرکز حکومت امام علی (ع)، عراق، است. علی بن ابی طالب (ع) (خلافت 35-40ق) پایتخت را از مدینه به عراق برد؛ منطقه ای که شهرهای قدیمی و نوبنیاد آن افزون بر اعراب، جمعیتی بسیار از ایرانیان را در خود جای داده بودند که بیشتر آنان از موافقان ایشان بودند. به گواهی تاریخ این ایرانیان فرهنگ به ویژه زبان خود را حفظ کرده بودند ولی تسلطی به زبان عربی نداشتند. در این بررسی جنبه های مختلف این موضوع مورد توجه قرار گرفته است. این پژوهش با تکیه بر منابع متنوع کتابخانه ای و توصیف و تحلیل آنها در چهارچوب بینش تاریخی – اجتماعی صورت پذیرفته است. پرسش اصلی این است که مشکل زبان ایرانیان تا چه اندازه اهمیت داشت و آیا مورد توجه امام علی (ع) و نزدیکان ایشان قرار گرفت و برای رفع این مشکل تدبیری اندیشیده شد؟ بررسی ها نشان می دهد، به رغم وجود گزارش هایی مبنی بر اقدام به تدوین نحو عربی توسط امام و ابوالاسود دؤلی با هدف خالص سازی این زبان، به نظر می رسد هدف اصلی امام و ابوالاسود از گردآوری مباحث علم نحو، آشنا ساختن ایرانیان با زبان عربی و برطرف کردن این مشکل بود تا به این وسیله، زمینه ارتباط نزدیکتری با آنان فراهم گردد.
در این مقاله که برگرفته از پایان نامه ای با عنوان "نقش صحابه بدری در دوران امام علی (ع) " است، کوشش می شود، چگونگی ایفای نقش و عملکرد گونه ای از صحابه مذکور که در خلافت امام علی (ع) با وی همراهی داشتند، روشن شود؟ این امر با همراهی و حضور آنان در رخدادهای دوران خلافت علی بن ابی طالب (ع) و قبول مسئولیت در مناصب سیاسی، نظامی و فرهنگی این دوران بررسی می شود. نتایج بررسی نشان می دهد، در میان موافقان بدری امام (ع)، نتایج بررسی نشان می دهد، در میان موافقان بدری امام (ع)، علاوه بر حضور در کنار امام (ع) در معارک مختلف و ایفای نقش به عنوان وظیفه در مسئولیت ها و مأموریت های واگذار شده، علاقه مندی به تبیین و تعریف جایگاه امام در دوران حضور پیامبر اسلام (ص) و بصیرت افزایی برای نسلی که حضور امام در دوران پیامبر را درک نکرده و گرفتار شبهه های دشمنان بودند دیده می شود.
امیرالمؤمنین علی(ع) هم به عنوان وصی و جانشین بلافصل رسول خدا(ص) و هم به مثابه خلیفه چهارم مسلمانان، جایگاه بسیار بلندی در اسلام و میراث مسلمانان دارد. ازاین رو سیمای ایشان از ابعاد گوناگون در آثار و تألیفات مسلمانان در طول تاریخ بازتاب یافته و مورد بررسی قرار گرفته است. یکی از آثاری که با این رویکرد می تواند مورد توجه قرار گیرد، کتاب ارزشمند الفهرست، زیست کتابشناسی کهن اواخر قرن چهارم تألیف محمد بن اسحاق ندیم است. پژوهش حاضر با روش توصیفی- تحلیلی به داده های این اثر در ارتباط با علی(ع) پرداخته است. بررسی ها نشان می دهد ندیم که به مناسبت های مختلف از آن حضرت در الفهرست یاد کرده است از یک سو به معرفی مصحف علی(ع) و آثار علوی از قبیل سخنان، فضائل، وقایع زندگی و مقتل حضرت پرداخته و از دیگر سو به شیعیان و مخالفان ایشان اشاره کرده است. در این میان الفاظ وعباراتی که در یادکرد از آن حضرت به کار رفته نیز قابل توجه است و بررسی آن بر اساس کهن ترین نسخه کتاب انجام گرفته است که از روی نسخه ای به خط ندیم نگاشته شده است. یافته ها حاکی از آن است که سیمای علی(ع) در الفهرست در قالب شخص مقدس، مؤلف، مبدع علم نحو، موضوع تالیفات، معجزه پیامبر(ص) و محور گرایش ها بازتاب یافته است.
آموزه های حکیمانه امام علی(ع) همواره در ادبیات فارسی مورد استفاده شاعران و نویسندگان بوده است. عنصرالمعالی نیز با اتّکا به دانش گسترده خود از فرهنگ و تمدّن اقوام مختلف و آبشخورهای دینی، مجموعه ای بسیار غنی از امثال و حکم، بویژه حکمت های علوی را به تناسب موضوعات و ابواب قابوس نامه، به زبانی ساده و جذّاب استفاده کرده است. همین تنوّع فکری، فرهنگی و ادبی به همراه صمیمیّت فروتنانه نویسنده کتاب، از دلایل اقبال اقشار و اقوام مختلف به این کتاب بوده است. اشتمال بر امثال و حکم و تمثیلات به عنوان بخشی از پیکره زبانی، فرهنگی، تمدّنی و دانش دایره المعارفی مخاطب، ارزش ادبی بالا و کثرت مخاطبان را برای کتاب قابوس نامه درپی داشته است. این مقاله به روش توصیفی-تحلیلی به مطالعه قابوس نامه در پرتو آموزه های تربیتی امام علی(ع) و نظریّه ژرار ژنت پرداخته، به این نتیجه رسیده است که کاربستِ آموزه های جهانشمول آن حضرت به دلیل حیثیّت والای فرمی و محتوایی، جنبه اقناعی و ترغیبی بالایی را برای قابوس نامه به ارمغان آورده است. بسامد بالای موضوعاتی چون عدالت، سیاست، اقتصاد، برنامه ریزی، رعایت ارزش ها و حقوق انسانی نشانگر تأثیر ابعاد گسترده آموزه های آن حضرت در تکوین دیدگاه ادبی-تعلیمی عنصرالمعالی به طریق بینامتنیّت است. جامعیّت موضوعی، مضمونی و تربیتی قابوس نامه نیز متأثّر از جامعیّت آموزه های امام علی(ع) است.
با دقت در احادیث معصومین علیهم السلام متوجه کاربست فراوان استعاره ها توسط این بزگواران برای تسهیل فهم معارف دینی خواهیم شد. استعاره در دیدگاه شناختی صرفاً ابزاری متعلق به زبان ادبی نیست بلکه فرآیندی ذهنی بوده و عملاً ساختار ادراکات و دریافت های ما را تشکیل می دهد. در این راستا پژوهش پیش رو با روش توصیفی-تحلیلی و بر پایه نظریه شناختی استعاره که توسط جورج لیکاف و مارک جانسون(1980)، مطرح گردید؛ در نظر دارد، با بررسی روایات امام علی(ع)، مفاهیم انتزاعی را که ایشان توسط ماده ملموسِ «ج ل ب ب» در معنای کلی پوشش برای مخاطبین عینی سازی و درک آن را تسهیل نموده است؛ استخراج و نگاشت های موجود میان دو حوزه مبدأ و مقصد را تحلیل نماید. یافته های پژوهش حاکی از آن است امام(ع) با ظرافت کامل، مفاهیم انتزاعی دین، یقین، آرامش، حلم، خوف، فقر، فتنه، غفلت، بخل و عار را به عنوان حوزه های مقصدِ انتزاعی به وسیله حوزه مبدأِ محسوس پوشش (جَلبَبَ) برای مخاطبین عینی سازی و درک این مفاهیم ذهنی را به وسیله مفهوم پوشش که برای مردم آن زمان شناخته شده بود؛ تسهیل نموده اند.
