لیلی عبدی

کشیا علی[1]پژوهشگر آمریکایی و متخصص مطالعات اسلامی است که بر مطالعه فقه اسلامی، اخلاق، زنان، جنسیت و سیره  پیامبر (ص) تمرکز دارد. وی در حال حاضر استاد دانشگاه بوستون است. علی کتاب خود را با عنوان  زندگانی های محمد [2] در سال 2014 میلادی در انتشارات دانشگاه هاروارد و در 342 صفحه به چاپ رسانده است.کتاب شامل یک مقدمه و شش فصل است: «محمد تاریخی»، «پیامبر راستین»، «مسلمانان برجسته»، «همسر محمد»، «مادر مؤمنان » و «مرد روشن فکر». همچنین یک گاه شماری ساده از چهار رویداد که شامل هجرت به مدینه، جنگ بدر، جنگ احد و فتح مکه است، قبل از مقدمه کتاب آمده است. ازدواج پیامبر(ص) که در فصل چهار و پنج به آن پرداخته شده، بیشتر مباحث این کتاب را تشکیل می دهد. نتیجه گیری، پی نوشت ها، فهرست منابع، سپاسگزاری و ضمائم از موارد پایانی کتاب است. 

امیرالمؤمنین علی(ع) هم به عنوان وصی و جانشین بلافصل رسول خدا(ص) و هم به مثابه خلیفه چهارم مسلمانان، جایگاه بسیار بلندی در اسلام و میراث مسلمانان دارد. ازاین رو سیمای ایشان از ابعاد گوناگون در آثار و تألیفات مسلمانان در طول تاریخ بازتاب یافته و مورد بررسی قرار گرفته است. یکی از آثاری که با این رویکرد می تواند مورد توجه قرار گیرد، کتاب ارزشمند الفهرست، زیست کتابشناسی کهن اواخر قرن چهارم تألیف محمد بن اسحاق ندیم است. پژوهش حاضر با روش توصیفی- تحلیلی به داده های این اثر در ارتباط با علی(ع) پرداخته است. بررسی ها نشان می دهد ندیم که به مناسبت های مختلف از آن حضرت در الفهرست یاد کرده است از یک سو به معرفی مصحف علی(ع) و آثار علوی از قبیل سخنان، فضائل، وقایع زندگی و مقتل حضرت پرداخته و از دیگر سو به شیعیان و مخالفان ایشان اشاره کرده است. در این میان الفاظ وعباراتی که در یادکرد از آن حضرت به کار رفته نیز قابل توجه است و بررسی آن بر اساس کهن ترین نسخه کتاب انجام گرفته است که از روی نسخه ای به خط ندیم نگاشته شده است. یافته ها حاکی از آن است که سیمای علی(ع) در الفهرست در قالب شخص مقدس، مؤلف، مبدع علم نحو، موضوع تالیفات، معجزه پیامبر(ص) و محور گرایش ها بازتاب یافته است.

چکیده تاریخ نگاری مسلمانان در ابتدا پیوندهای زیادی با آیات قرآنی داشت، به این صورت که مورخ سعی می کرد از آیات قرآنی به عنوان تأیید در گزارش رویدادهای تاریخی استفاده کند. طبری یکی از مورخانی است که ضمن گزارش وقایع تاریخی آن ها را با آیات قرآنی مستند کرده است. هدف از پژوهش حاضر که به روش توصیفی- تحلیلی انجام شده، این است که به این مسئله اصلی بپردازد که استناد به آیات در گزارش وقایع تاریخی در تاریخ طبری به چه میزان صحیح بوده است؟ بررسی ها حاکی از آن است که طبری باهدف تأیید و تقویت گزارش های تاریخی به آیات استناد کرده است. اما در برخی موارد دچار آسیب هایی شده است. ازجمله آن ها آیه 37 سوره احزاب است که به ماجرای جدایی زید از زینب بنت جحش و سپس ازدواج پیامبر(ص) با وی اشاره دارد. طبری با نقل روایات مجعول، علت اصلی جدایی زید و زینب را عشق و علاقه قلبی پیامبر(ص) به زینب قلمداد کرده و با برداشت غیرصحیح از برخی عبارات موجود در آیه مذکور و استناد به آن یک داستان عاشقانه ساخته و آن را در جهت تأیید عقاید خویش به کار برده است. این سهل انگاری ها را می توان ناشی از برداشت سطحی او از آیات و عدم تحلیل آن ها دانست که به طور خاص در این مطالعه ذکرشده است.

از دلایل اهمیت تاریخی قرآن را می توان موضوع نزول تدریجی آیات و پیوند آن با حوادث مختلف تاریخی که بعدها شأن نزول آیات نامیده شد، دانست. به همین دلیل تاریخ نگاری مسلمانان در ابتدا پیوندهای زیادی با آیات قرآنی داشت، به این صورت که مورخ سعی می کرد در گزارش رویدادها، از آیات قرآنی استفاده کند. طبری از مورخانی است که در نگارش تاریخ بسیار از آیات قرآن بهره برده است؛ چنانکه می توان گفت استنادات قرآنی از خصیصه های بارز تاریخ طبری است. این پژوهش به شیوه توصیفی - تحلیلی ابتدا میزان استنادات قرآنی از بعثت تا سال 40 هجری در تاریخ طبری را بررسی کرده و سپس به این پرسش پاسخ داده که استنادات قرآنی چه کاربردی در تاریخ طبری داشته است؟ بررسی ها نشان می دهد طبری در وقایع تاریخی از بعثت تا سال 40 هجری به 250 آیه از سوره های مختلف قرآن بدون ذکر نام و شماره سوره و آیه استناد کرده است. بیشترین کاربرد استنادات قرآنی در تاریخ طبری باهدف تأیید و تقویت خبر صحیح، تبیین و توضیح، ابطال یا تصحیح خبر، تکریم یا تحقیر اشخاص، هشدار و انذار و اشاره به نکات اخلاقی انجام شده است.