۱.
کلیدواژه‌ها:
ادویته ودانته عرفان اسلامی عقل عرفان هندی شنکره آچاریه ابن عربی
این مقاله به بررسی و مقایسه جایگاه عقل در مکتب فلسفی عرفانی ادویته ودانته و عرفان اسلامی می پردازد. هدف تحقیق تعمیق گفت وگوهای بین الادیانی و معرفی بهتر عرفان اسلامی و درک زوایای نظری آن است. در این پژوهش با استفاده از روش تحقیق کتابخانه ای ضمن مطالعه متون فلسفی و عرفانی مرتبط به ادویته ودانته و عرفان اسلامی، به استخراج دیدگاه های دو مکتب درباره عقل، ابعاد و نقش آن در سلوک عرفانی پرداخته شد. یافته های تحقیق گویای آن است که در هر دو سنت عرفانی، عقل نقش مهمی در شناخت و درک حقیقت مطلق دارد، اما این حقیقت فراتر از توان ادراکی عقل انسان است. هر دو مکتب محدودیت هایی برای عقل قائل اند و تزکیه نفس را در کنار رشد عقلی امری برای تجربه مستقیم حقیقت نهایی ضروری می دانند. دو مکتب تفاوت های مهمی در تعریف حقیقت نهایی، نوع وحدت آن با جهان و نقش وحی الهی در کشف آن دارند. علاوه بر این ها، هدف نهایی عرفان اسلامی وصول به مقام فنا یا تقرب به خداوند و هدف نهایی ادویتا ودانتا رهایی از تناسخ و تحقق وحدت آتمان با برهمن است.
۲.
کلیدواژه‌ها:
ابن عربی خالد بن سنان فصوص الحکم نقد روایی
کتاب فصوص الحکم اثر محیی الدین ابن عربی، از آثار بنیادین عرفان نظری اسلامی است که در آن، نویسنده طی بیست وهفت فصّ، به شرح حکمت های الهی نهفته در شخصیت معنوی پیامبران و اولیای الهی پرداخته است. یکی از فصوص بحث برانگیز این اثر، فصّ خالدی است که در آن، حکمت صمدی به خالد بن سنان شخصیتی که نام او در قرآن ذکر نشده و جایگاه وی در منابع اسلامی محل اختلاف است اختصاص داده می شود. هدف این پژوهش، بررسی اعتبار منبع حدیثی ابن عربی در انتساب حکمت صمدی به خالد بن سنان و تحلیل میزان وفاداری وی و شارحانش به روایت مزبور است. این مطالعه با روش تحلیل اسنادی مقایسه ای و با بررسی متون حدیثی شیعه و اهل سنت، به ویژه منابع حدیثی منسوب به امام صادق(ع)، انس بن مالک و عبدالله بن عباس انجام شده است. یافته های تحقیق نشان می دهد که روایت مورد استناد ابن عربی و شارحانش، علاوه بر تفاوت های محتوایی با روایت شیعی، دارای مشکلات سندی جدی ازجمله وجود راویان غیرموثق است. همچنین، مفاد این روایت با برخی آیات قرآن و دیگر احادیث شیعی در تعارض است. بر این اساس، با استفاده از روش توصیفی تحلیلی نتیجه گرفته می شود که استناد ابن عربی به این روایت به عنوان مبنای فصّ خالدی از منظر حدیث شناسی با چالش های اساسی روبه روست و این امر ضرورت بازخوانی انتقادی جایگاه خالد بن سنان در نظام فکری ابن عربی را ایجاب می کند.
۳.
کلیدواژه‌ها:
مولانا مثنوی معنوی زیبا شناسی اخلاق زیبایی هنری تناقض اخلاقی الفاظ مستهجن
در این جستار با رویکردی بینارشته ای به شیوه تحلیل محتوا به بررسی نسبت امر اخلاقی و امر زیبا در بوطیقای زیبایی شناسی مولانا در مثنوی پرداخته شده است. یکی از تناقضات برجسته در مثنوی مولانا وجود الفاظ مستهجن و ناهمواری است که مولانا در حکایات به کار برده است. این پژوهش می کوشد به این پرسش ها پاسخ دهد که چگونه این شاهکار بزرگ ادب فارسی، با وجود این تناقض های اخلاقی بازهم از حیث هنری زیباست؟ مولانا از چه شگردهایی بهره برده که از ارزش اخلاقی و زیبایی هنری آن کاسته نشده است؟ در مثنوی ، معیارهای سنجش اثر هنری دگرگون شده و مولانا داوری در باب زشتی یا زیبایی شاهکار ادبی خویش و دریافت و فهم آن را به جهان اثر واگذار کرده است. در پرتو این تدبیر هوشمندانه، واکنش مخاطب نسبت به حکایات مستهجن، در دو جهان بیرون و درون متن متفاوت است؛ یعنی اگر مخاطب آن الفاظ مستهجن را در جهان بیرون متن ببیند، آن را زشت و زننده و دارای بار معنایی منفی خواهد دید اما اگر از منظر جهان درون متن بدان بنگرد و در بافت متن ببیند، عین هنر خواهد بود. در زیباشناسی مولانا در مثنوی ، آن تعابیر مستهجن نتیجه اخلاقی عکس داده و زشتی الفاظ عین زیبایی شده است. این رویداد مهم خود از آن روست که در بوطیقای زیبا شناسی مثنوی ، امر بیرونی -بیرون از جهان هنر و متن- تعیین کننده نیست بلکه تنها و تنها خود اثر است که مبیّن نقص هنری یا زیبایی هنری خود است. این پژوهش می تواند به مثنوی پژوهان پیشنهاد کند متن کلاسیک مثنوی را کمی از سایه سنگین مؤلف در معنای خدای پنهان متن بیرون آورند.
۴.
کلیدواژه‌ها:
وقت عرفان سالک روان شناسی ذهن آگاهی
«وقت» در عرفان، یکی از اصطلاحات رایج و کاربردی است و در متون کهن تصوف، تعاریف بسیار و متعددی برای آن نقل شده است. آگاهی داشتن به اوقات و دریافتن شرایط وقت یکی از ویژگی های بارز صوفی به شمار می رود. این بررسی نشان می دهد که بیشتر تعاریف ارائه شده از اصطلاح «وقت» با مفاهیم و اصول ذهن آگاهی که رویکردی جدید در روان شناسی است، مطابقت دارد. در ذهن آگاهی با استفاده از سنت های شرقی به ویژه تعالیم بودا تلاش می شود در زندگی فرد تعادلی ایجاد گردد و شخص با تکیه بر زمان حال و آگاهی، شاهد رویدادهای ذهنی و بدنی خویش باشد تا از این طریق احساساتی را که تجربه می کند، به دقت شناسایی کرده، با پذیرش آن ها زندگی بهتر و سالم تری را تجربه کند. در مقاله حاضر به روش توصیفی تحلیلی کوشش شده است تا به این پرسش پاسخ داده شود که تعاریف اصطلاح «وقت» در عرفان با کدام یک از اصول و مفاهیم ذهن آگاهی مطابقت دارد؟ نتایج تحقیق نشان می دهد بیشتر مفاهیم و اصول مطرح در ذهن آگاهی چون تأکید بر زمان حال، آگاه بودن به احساساتی که فرد در لحظه تجربه می کند، یکی شدن با کل هستی، تسلیم، پذیرش و رها کردن با تعاریف وقت در عرفان هم خوانی دارد.
۵.
کلیدواژه‌ها:
مولوی شوپنهاور نظریه میل و ملال ساحت ارادی و عاطفی
بررسی نسبت طرز تلقی متفکران در طول تاریخ اندیشه، بستر مناسبی برای بحث در کشف تجربیات مشترک نویسندگان و شاعران است. یکی از مفاهیم مهم در عصر جدید، ملال و ملالت است که در دستگاه اندیشه متفکران انسان پژوه بازنموده شده است. در این میان «نظریه»ای به نام میل و ملال در نظام فکری «شوپنهاور» و «قاعده» سیری و ملولی در تجربه زیسته مولوی، بحث محوری این پژوهش است که با توجه به زمینه گفت وگوی بینامتنی می تواند به کشف بهتر جهان نگری های مشترک منجر شود. این مقاله با رویکرد تحلیلی مقایسه ای درصدد تبیین ربط و نسبتِ میل به مثابه ساحت ارادی و ملال به مثابه ساحت عاطفی- احساسی در ژرف ساخت فکری این دو اندیشمند است . بررسی مقایسه ای این رهیافت نشان می دهد مولوی البته نه در قد و قامت نظریه بارها به این رابطه با عنوان هایی همچون «قاعده» توجه کرده است. نگاهی به ملال و واژگان همسو با آن نشان می دهد مولوی حداقل در 120 فقره به این ارتباط توجه کرده که برخی از این رهیافت/ رویکردها در ربط و نسبت با مفهوم دیگر در ساحت سوم یعنی میل ازنظر شوپنهاور قابل توجه است. این مقاله ضمن بحث درباره ماهیت شناسی این مفهوم در ربط و نسبت با مفاهیم دیگر، به مهم ترین علت های این عاطفه و راه های برون رفت از آن در بحث وجودشناسی با تأکید بر دو غزل از مجموعه دیوان با توجه به نظریه شوپنهاور پرداخته است.
۶.
کلیدواژه‌ها:
شریعت طریقت حقیقت باطن دین رابطه دین و عرفان
یکی از مباحث چالشی میان عرفا و فقها میزان توجه به باطن و حقیقتِ شریعت است. عرفا با طراحی یک نظام متشکل از شریعت، طریقت و حقیقت، نگاهی جامع به احکام، آداب و معارف دین داشته اند؛ اما همین دیدگاه مورد انتقادات قرار گرفته است. برای شناخت و قضاوت دقیق تر دیدگاه عرفا لازم است ابتدا مفهوم این سه واژه و رابطه آن ها با یکدیگر مورد بازنگری قرار گیرد. ازاین رو هدف از این تحقیق بررسی مفهوم و رابطه شریعت، طریقت و حقیقت در دیدگاه عارفان و پاسخ به اشکالات منتقدین با روش توصیفی تحلیلی و با استناد به ادله نقلی، عقلی و شهودی است. نتیجه اینکه شریعت شامل احکام فقهی و بُعد ظاهری اخلاق، طریقت شامل سیر باطنی انسان و بُعد باطنی اخلاق و حقیقت مربوط به شهود باطنی حق تعالی، اسماء و صفات او می شود. رابطه شریعت، طریقت و حقیقت نه عرضی، بلکه طولی است و هرکدام باطن مورد قبلی است. بنابراین تعبیر از قشر به شریعت به معنای بی توجهی به آن نیست و شریعت علت در وصول به حقیقت و بقا در آن است؛ لذا هیچ گاه انسان از شریعت بی نیاز نیست. حقیقت چیزی بر شریعت نمی افزاید و شهود منافی عقل و وحی نیست و معیار شهود نیز شریعت است.
۷.
کلیدواژه‌ها:
هوش مصنوعی عرفان معرفت شناسی اخلاق تفسیر متن پردازش زبان طبیعی
این پژوهش به بررسی تحلیلی محدودیت های معرفت شناختی و اخلاقی استفاده از هوش مصنوعی در تفسیر و تولید محتوای عرفانی می پردازد. عرفان، به عنوان حوزه ای مبتنی بر تجربه های درونی، شهود و تبیین های عقلانی، مفاهیمی چندلایه، نمادین و استدلالی را در بر می گیرد که درک کامل آن ها فراتر از توان محاسباتی هوش مصنوعی است. با وجود پیشرفت های چشمگیر این فناوری، محدودیت هایی مانند ناتوانی در فهم شهود، تجربه زیسته و ابعاد شخصی عرفان، و نیز عدم درک کامل زبان استعاری و باطنی متون، کاربرد آن را چالش برانگیز کرده است. ازسوی دیگر، تولید محتوای عرفانی توسط هوش مصنوعی می تواند به مخاطراتی مانند تحریف مفاهیم مقدس، تکثیر تعصبات و سوءاستفاده از احساسات مذهبی منجر شود. این پژوهش نشان می دهد که هوش مصنوعی می تواند ابزار مکملی برای تحلیل متون عرفانی، ازجمله بخش های استدلالی و عقلانی آن ها باشد؛ اما بدون نظارت انسانی و چارچوب های اخلاقی دقیق، نتایج آن ممکن است نادرست یا زیان بار باشد. برای شفافیت بیشتر، نمونه هایی از پرسش های مطرح شده از هوش مصنوعی و پاسخ های آن، ازجمله پاسخ های پس از تکرار و سخت گیری در پرسش، ارائه شده است. راهکارهایی برای استفاده مسئولانه از این فناوری نیز پیشنهاد شده است.
۸.
کلیدواژه‌ها:
وحدت شخصیه عینیت سنخیت تباین تجلی
نظریه وحدت وجود از اندیشه های اساسی عرفان اسلامی بوده است که خوانش مختلف آن، مورد قبول بیشتر عرفان و از نظریات مهم در تصوف است؛ یکی از خوانش های این نظریه، وحدت شخصیه وجود است که مطابق آن، تنها وجود حقیقی در عالم که تمام هستی را پر کرده، خداست و دیگران، همه جلوه ها و سایه هایی از حضرت حق به شمار می روند؛ درنتیجه کثرتی که در عالم وجود دارد، کثرت مظاهر است نه کثرت در حقایق. مدافعان این نظریه برای اینکه پشتوانه ای محکم برای بیان دیدگاه خود بیابند، به برخی از آیات و روایات تمسک جسته و گاه آن روایات را بهترین دلیل یا شاهد بر ادعای خود محسوب کرده اند. این مقاله به شیوه ای اسنادی و با روش تحلیل محتوا به بررسی روایاتی پرداخته که در تأیید این نظریه مطرح شده است و نشان می دهد که غالب روایات یا دلالت روشن بر این نظریه ندارند و یا اینکه گرفتار ضعف سند بوده و در کتب معتبر روایی نقل نشده است. درنهایت، این نتیجه به دست آمد که نظریه وحدت وجود با توجه به منظومه روایات شیعه، مورد قبول نیست.
۹.
کلیدواژه‌ها:
عرفان تصوف زهد عشق
عرفان زاهدانه و عرفان عاشقانه دو رویکرد انکارناپذیری هستند که دو دوره متفاوت از تاریخ عرفان را به خود اختصاص داده اند. ذکر عواملی که باعث گذر عرفان از زاهدانه به عاشقانه می شود، از لابه لای زوایای پیدا و پنهان اندیشه های این دو رویکرد در طول تاریخ تحت عناوین درون عرفانی و برون عرفانی (نگرشی و غیرنگرشی) و با هدف شناخت بهتر عوامل این گذر، رسالتی است که پژوهش حاضر با روش ترکیب ی (توصیفی تحلیلی) آن را بررسی کرده است. این پژوهش با تقسیم عوامل گذر به درون عرفانی و برون عرفانی به توضیح هریک پرداخته و عوامل درونی عرفانی را که حصری نیست، با عناوینی همچون صراحت موضع اهل بیت(ع)، ورود سنگین ادبیات، تفاسیر راهبردی و قیدشکنی برمی شمرد و درنهایت با نگاه به عوامل برون عرفانی به ذکر دستاوردهای تحولات سیاسی و فرهنگی و تأثیر آن بر این گذر می پردازد.
۱۰.
کلیدواژه‌ها:
امام حسین (ع) دعای عرفه شکر عرفانی مدل مفهومی نظریه داده بنیاد
دعای عرفه به عنوان یکی از گنجینه های عرفانی و ادعیه مأثور، مناجات حضرت سیدالشهدا(ع) در صحرای عرفات است. شکر گزاری به عنوان یکی از مهم ترین عوامل رشد معنوی، روح حق شناسی را در برابر هر نعمتی احیا می کند. این پژوهش با هدف ارائه یک مدل رفتاری از گفتمان عارفانه و عاشقانه دعای عرفه امام حسین(ع) در قالب شکرگزاری با استفاده از روش نظریه داده بنیاد و تحلیل کیفی و جمع آوری اطلاعات از منابع معتبر تاریخی، به ویژه تفسیر دعای علامه جعفری(ره) انجام شده است. یافته ها نشان داد که در دعای عرفه، مفهوم «شکر عرفانی» به معنای قدردانی آگاهانه، در 35 فراز دعا تکرار شده است (۱۸ بار صریح، 17 بار ضمنی)؛ این تکرار، بیانگر محور شکر عرفانی در این دعا و اهمیت آن، برای تقرب به خداوند است. نتایج حاکی از آن است که شکرگزاری در این دعا، نه تنها یک عمل فردی و عبادی، بلکه راهبردی جامع، برای دستیابی به کمال انسانی و تقرب به خداوند تلقی می شود. این مدل شامل مؤلفه های مهمی همچون توبه، رضا، ایمان، یقین، توکل، اخلاص، معرفت و توحید است که هریک به مرحله ای خاص در سلوک عرفانی اشاره دارد و با نگرشی هدایت گرانه، زمینه ساز تعالی روحی و اخلاقی افراد در بازتعریف و تبیین ارزش های انسان معاصر و مدلی کاربردی در زندگی روزمره افراد مورد استفاده قرار می گیرد.
۱۱.
کلیدواژه‌ها:
اندیشه های عین القضات همدانی کرامات دعوی احیای اموات تقدیس شیطان باطن گرایی کتاب های صوفیه
عین القضات همدانی از صوفیان برجسته سده ششم است که آرای متهورانه و باطنی وی منجر به حبس و اعدامش شد. این مسائل باعث شد تا صوفیان پس از وی، با احتیاط با احوال و اندیشه هایش مواجه شوند. این مقاله بر آن است تا میزان تأثیر و بازتاب عین القضات را در آثار صوفیه پس از او نشان دهد. این پژوهش به صورت کتابخانه ای و با پیمایش آثار صوفیه پس از وی انجام شده است. نتایج این پژوهش نشان می دهد که آرای عین القضات از همان دوران پس از وی مورد توجه صوفیان بوده است و به رغم اینکه بسیاری از صوفیه نام وی را در آثار خود ذکر نکرده اند، بخش قابل ملاحظه ای از صوفیان نامدار و برجسته، از اندیشه های وی تأثیر پذیرفته اند. این بازتاب به لحاظ تاریخی از آثار محیی الدین ابن عربی آغاز و به معصوم علیشاه شیرازی ختم می شود. به رغم اینکه جماعت صوفیان به اندیشه های شائبه برانگیز عین القضات مانند دعوی احیای اموات و تقدیس شیطان و دیگر عقاید حلولی وی استناد کرده اند، هیچ کدام منتقد وی نبوده بلکه منزلت معنوی اش را ستوده، چنان که برخی عین القضات را در عِداد بزرگ ترین صوفیان تاریخ تصوف آورده اند. بدین ترتیب باوجود احتیاط و مخالفت های احتمالی با اندیشه های عین القضات، طرد چندانی در توده صوفیان درباره وی به چشم نمی خورد، بلکه از منظر ایشان، وی از برجسته ترین چهره های تاریخ تصوف محسوب می شود.
۱۲.
کلیدواژه‌ها:
الوهیت عبودیت نسبت الوهیت و عبودیت الهیات عرفانی شیعه
تبیین نسبت میان الوهیت و عبودیت همواره یکی از دغدغه های اصلی عرفای شیعه بوده و پایه سلوک عملی ایشان را تشکیل داده است. این تحقیق که به روش تحلیلی و مقایسه ای صورت پذیرفته، در پی آن است که با استخراج تعاریف مشایخ از ماهیت الوهیت و عبودیت، روابط موجود میان آن دو را تشریح نماید. بر این اساس، یافته ها نشان می دهند که الوهیت دارای دو ساحت تنزّه و تشخّص بوده و ماهیت الوهیت تنها در ساحت تشخّص معنا می یابد که مترتب بر اسما و صفات هستند. عبودیت نیز دو جنبه حقی و خلقی دارد که تنها از جنبه دوم می توان نسبتی را میان او با الوهیت تعریف نمود. عرفای شیعه بر این مبنا درمجموع به سه نسبت کلی بین الوهیت و عبودیت قائل هستند که عبارت اند از: عدم شباهت خالق و مخلوق، معیت قیومی خداوند متعال با تمام اشیا و نظریه وحدت تشکیکى وجود براساس «تجلی» و اعطای محض و محبت خداوند، که این محبت از خود حق تعالی آغاز می شود و عبد با انجام نوافل، مهبط ظهور اسما و صفات الهی می شود و با معرفت حق، اراده بنده موافق اراده حق عزوجل شده، همه کارش خدایی می شود که در سطح عالیه، عبادت معصومین(ع) این گونه است.
۱۳.
کلیدواژه‌ها:
استعاره مفهومی استعاره ساختاری تربیت روح مرصاد العباد تحلیه معرفت محبت
استعاره های مفهومی ( Conceptual Metaphor ) ، یکی از مهم ترین ابزارهای شناختی برای تبیین مفاهیم انتزاعی در متون عرفانی فارسی هستند. در کتاب مرصاد العباد نجم الدین رازی، مفهوم روح و سیر تربیتی آن، به واسطه مجموعه ای از استعاره های ساختاری برجسته تشریح شده است؛ بااین حال، این حوزه تاکنون کمتر به طور نظام مند تحلیل شده است. این پژوهش با رویکرد توصیفی تحلیلی، به واکاوی ساختار و نگاشت های مفهومی برخی از مهم ترین استعاره های مرتبط با روح (ازجمله استعاره های طفل، بذر و زندانی) در مرصاد العباد می پردازد. این استعاره ها نه تنها سازوکار تربیت و کمال روح را تبیین می کنند، بلکه امکان تفسیر جدیدی از ساخت مفهومی اندیشه عرفانی فارسی فراهم می کنند. برای استخراج داده ها، کل اثر به شیوه مطالعه متن پایه بررسی و استعاره ها با معیار تکرار، برجستگی و نقش در فرایند تربیت روح گزینش شد. با توجه به دستاورد پژوهش، هدف از تربیت و پرورش روح آن است تا به مرتبه کمال، تحلیه و به معرفت الهی برسد. به بیانی دیگر، سیر تربیت روح باید به گونه ای باشد که دوباره به مقام قرب الهی و موطن اصلی خود برگردد و به مرتبه فنای در حق برسد.
۱۴.
کلیدواژه‌ها:
امام رضا (ع) معروف کرخی کرخ ابن جوزی سلمی قشیری عطار
معروف کرخی از بزرگان عرفان اسلامی در سده دوم هجری و سرسلسله بسیاری از سلسله ها و طریقت های عرفانی است؛ که به همین مناسبت او را «شیخ السلسله» و «امام الصوفیه»، و سلسله منتهی به ایشان را «معروفیه» و «ام السلاسل» خوانده اند. مهم ترین و بحث انگیزترین دوران حیاتش، پیوند تاریخی و معنوی او با امام رضا(ع) است؛ که در دو دوره از حیاتش دوره کودکی- نوجوانی و دوران پیری اتفاق می افتد. دراین باره و با این عنوان، پژوهشی انجام نگرفته، اما در برخی از تحقیقات معاصران درباره تصوف و نیز در شرح احوال معروف، ازجمله جستجو در تصوف ایران از زرین کوب، و الصله بین التصوف و التشیع از کامل مصطفی شیبی، و در مقاله معروف کرخی، به قلم حسن ذوالفقاری، در نشریه دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه شهید باهنر کرمان، اشاراتی درباره پیوند معروف با امام رضا(ع) شده است؛ که البته در بیشتر آن ها، این پیوند و ارتباط، مورد تردید و یا حتی ردّ و انکار قرار گرفته است؛ لذا به دلیل اهمیت این موضوع در تاریخ تصوف، و پیوند تصوف و تشیع، در این مقاله کوشیده ایم با استناد به منابع کتابخانه ای و روش توصیفی تحلیلی، این پیوند تاریخی را در هر دو دوره حیات معروف کرخی اثبات کنیم. معروف کرخی، در دوران کودکی و نوجوانی خدمت حضرت امام رضا(ع) می رسد و به دست آن حضرت مسلمان می شود و نزد ایشان به سلوک معنوی می پردازد؛ و بعدها در سنین پیری نیز در مدت کوتاهی که امام رضا(ع) به بغداد سفر می کند، معروف توفیق خدمتگزاری ایشان را می یابد.
