۱.
کلیدواژه‌ها:
جریان شناسی تفسیری هدایت در قرآن انذار تمثیل تحدی محمدرضا مهدوی کنی
جریان شناسی تفاسیر شیعه در دهه های اخیر و هم چنین بررسی سیر تحولات و روی کردهای تفسیرنگاران قبل و بعد از انقلاب اسلامی ایران یکی از مهم ترین موضوعاتی است که قرآن پژوهان به آن توجه داشته اند. در آثار مختلفی تلاش شده تا این جریان ها و مؤلفه های اعتقادی هرکدام با ذکر مثال تبیین شده و گرایش های فکری مفسران معاصر معرفی شود. در این پژوهش تلاش شده با مطالعه موردی آثار تفسیری یکی از اندیشمندان معاصر، به این مسئله بپردازیم که وی جزء کدام جریان تفسیری بوده و چه وجوه اشتراک و افتراقی با دیگر مفسران گراینده به آن جریان فکری دارد. به همین منظور آثار تفسیری محمدرضا مهدوی کنی با استفاده از روش مطالعه کتابخانه ای بررسی شده و از میان انبوه مؤلفه های فکری مفسران مسئله وجه هدایتگری قرآن کریم به صورت توصیفی و کیفی، مورد تحلیل و بررسی قرار گرفته است. یافته های تحقیق بیانگر آن است که مهدوی کنی به طورکلی از سه روش؛ طرح آیات تبشیری و انذاری، طرح مثال با سبک های مختلف، و اقامه براهین عقلی به عنوان روش های هدایتگری قرآن کریم نام برده و در توضیح هرکدام تلاش نموده تا مراحل یا کارکردهایی خاص هر مورد و مخاطبان ویژه اش را معرفی نماید. هم چنین در برخی موارد به پاسخگویی اشکالات مطرح در آن زمینه پرداخته و با گسترش حوزه مفهومی هرکدام، سعی نموده تا چگونگی هدایتگری قرآن کریم و الزامات تحقق آن را مطرح کند.
۲.
کلیدواژه‌ها:
قرائات قرآن تفسیر قرآن آواشناسی دستور زبان بشارت ولادت عیسی به مریم
بخش عمده ای از اختلاف قرائات قرآن، که غالباً ذیل اصول قرائات تعریف می شوند، صرفاً جنبه آوایی دارند. با این حال، گاه ادای واژه ای به گونه ای است که با کلمه ای متفاوت از نظر دستوری همسان می شود. در این موارد، اختلاف قرائات از پدیده ای صرفاً آوایی فراتر رفته، در تحلیل دستوری و به تبع آن برداشت تفسیری از آیات انعکاس می یابد. در این مقاله، کلمه لاهب در مریم/ 19 به عنوان نمونه بررسی می شود که در خوانش آن اختلاف آوایی، دستوری و تفسیری درهم تنیده است. در خوانش این واژه با همزه (سازگار با نگارش به صورت لاهب) فعل به صیغه متکلم وحده است، حال آنکه خوانش آن با یاء (سازگار با نگارش به صورت لیهب) با فعل به صیغه مفرد مذکر غائب همسان می شود. مسئله پژوهش این است که اختلاف خوانش در این کلمه برآمده از اختلاف آوایی همزه بوده که به تفاوت در صیغه فعل از متکلم به غائب تعبیر شده و نهایتاً به تفسیری متفاوت از آیه انجامیده، یا اینکه مفسران متقدم برای حل معضلی تفسیری به خوانشی از آیه تمسک جسته اند که ازقضا با مسئله اختلاف آوایی همزه هم پوشانی یافته است. پژوهش نشان می دهد که دو قرائت مختلف در این آیه با هم تلفیق شده اند: یکی فعل متکلم وحده با ابدال همزه به یاء، چنان که به روایت ورش از نافع مدنی نقل شده، و دیگری فعل مفرد مذکر غائب، که به ابوعمرو بصری منسوب است.
۳.
کلیدواژه‌ها:
معراج اسراء روایات معراجیه عروج پیامبر (ص) سیر شبانه تاریخ انگاره ها
مطالعه معراج پیامبر (ص) نشان می دهد از ابتدا به صورت آنچه امروزه معهود ذهنی اغلب مسلمانان است، نگریسته نشده و در طیّ پانزده قرن نگاه ها بدان با فراز و نشیب هایی همراه بوده است. تحقیق پیش رو با پیش فرض اصالت روایات، روش تحلیلی-توصیفی داشته و با رویکرد تاریخ انگاره، درصدد خوانش اوّلین دیدگاه های به سیر شبانه پیامبر (ص) به کمک ترسیم فضای برآمده از اقوال صحابه و تابعینی که در قرن نخست زیسته اند، است. پس از ترسیم اجمالی باور ساکنان جزیره العرب هنگامه ظهور اسلام به آسمان و شئونات انسانی عروج کننده بدان، با بهره مندی از منابع اسلامی به معراج پیامبر (ص) پرداخته شده است. جمع بندی حاصل از کنارهم قراردادن اقوال منسوب به هر صحابی، و تحلیل دسته بندی چیستی، چرایی و چگونگی مولفه های سیر نشان می دهد، سیر مورد مناقشه در نظر صحابیان تکاملی از دروغ/ سِحر (عدم پذیرش) تا بلوغ پیامبر (ص) را داشته و در این مسیر تطوّراتی به مثابه طیّ الارض، معجزه، تجربه دنیای بعد از مرگ، و نیز فرصت بی بدیلی که ارتباط مستقیم پیامبر (ص) با خالق هستی را فراهم آورده و از فراروی ایشان از مقام نبوّت حکایت دارد، نگریسته شده است.
۴.
کلیدواژه‌ها:
تفسیر خوانش متن گفتمان بقره/ 215
یکی از موضوعاتی که اخیرا مورد بحث و تبادل نظر قرآن پژوهان قرار گرفته است، توجه به گفتمان ها و نقش آن ها به عنوان یکی از عوامل غیر معرفتی (ناخودآگاه) موثر بر فهم و تفسیر برخی از آیات قرآن کریم است. در منظومه فکری این دسته از محققان، عمدتا نگرشی یک وجهی و تک بعدی به گفتمان ها صورت می گیرد؛ به این معنا که غالبا در مواضعی از گفتمان ها به عنوان عاملی اثرگذار در این حوزه یاد می شود که آیات قرآن کریم در طول تاریخ با تفاوت ها یا تحولات معنایی مواجه باشند. در این میان آن چه کم تر بدان پرداخته شده، توجه به نقش گفتمان ها در مواضعی است که میان آراء تفسیری در طول تاریخ، مشابهت و یا وحدت خوانشی مشاهده می شود. به منظور روشن شدن این موضوع، در پژوهش حاضر تلاش بر آنست به بررسی یکی از خوانش های واحد عبارت قرآنی «وَ لَوْ لا دَفْعُ اللَّهِ النَّاسَ بَعْضَهُمْ بِبَعْضٍ» به عنوان نمونه پرداخته شده و نقش گفتمان ها در ظهور یا ترویج آن خوانش واحد در بازه های زمانی متفاوت مورد بررسی قرار گیرد. یافته های پژوهش حاکی از آنند که ظهور و ترویج خوانش واحدی که مطابق آن مقصود از دفع کنندگان در عبارت شریفه، سلاطین، پادشاهان و یا هیئت حاکم بر جامعه دانسته شده است، در بازه های زمانی مختلف، متاثر از گفتمان های متفاوتی بوده است؛ چنان که در قرن اول و دوم، گفتمان حکومت سالاری امویان، در قرن سوم و چهارم، گفتمان سنت گرایی، در قرن دوازدهم و سیزدهم، گفتمان صوفی گرایی و در قرن چهاردهم و پانزدهم گفتمان آنارشیسم یا هرج و مرج گرایی در شکل گیری و ترویج این خوانش واحد نقش بسزایی داشته است.
۵.
کلیدواژه‌ها:
قرآن کریم تفسیر به رأی انگاره تحلیل تاریخی روایات
تفسیر به رأی به عنوان یک إنگاره مشهور هم چون هر پدیده تاریخی، در گذر زمان تحولاتی را تجربه نموده است. مطالعه نظام مند این پدیده تاریخی نیازمند تحلیل گزارش های نخستین در این حوزه است. بدین منظور پژوهش حاضر با إتخاذ رویکردی تاریخی اندیشگانی، «إنگاره حرمت تفسیر به رأی» را مورد بررسی قرار داده و با تحلیل تاریخی گزارش های روایی و تفسیری در پی پاسخ به این سؤال است که آیا آنگونه که مشهور است روایات نهی کننده از تفسیر به رأی، حقیقتاً منعکس کننده دیدگاه نبوی (ص) در این زمینه هستند؟ و اینکه، این إنگاره از چه زمانی به إنگاره ای فراگیر تبدیل شد؟ نتیجه به دست آمده نشان می دهد که دست کم بر پایه گزارش های موجود، نه تنها نمی توان موضع پیامبر (ص) نسبت به تفسیر به رأی را کشف نمود؛ حتی در سده نخست هجری وجود إنگاره ای به نام «تفسیر به رأی» و حرمت آن قابل إثبات نیست. حتی آن دسته از گزارش های شیعی که تلاش می کند حرمت تفسیر به رأی را حدیث قدسی جلوه دهد، نهایتاً در بازه زمانی سال های پایانی قرن دوم هجری قابل زمان بندی هستند. نخستین تحریرها از «قول به غیر علم» درباره قرآن و ممنوعیت آن سخن می گویند، دیری نمی پاید که برخی از محدّثان و مفسران، از گزاره فوق به مفهوم «تفسیر به رأی» عدول نموده و زمینه ساز پدید آمدن إنگاره ای شدند که بعدها از شهرت و فراگیری خاصی برخوردار شد.
۶.
کلیدواژه‌ها:
نقد روایات تفسیری قصص الانبیاء یوسف/ 20 بیع شراء
قصه یوسف پیامبر (ع) یکی از مهم ترین قصص قرآنی است. یکی از پرده های مهم این داستان در آیه 20 این سوره است که یوسف نبی (ع) پس از توطئه برادرانش و قرار گرفتن در چاه، توسط چه کسانی و چه گونه خرید و فروش شده است. با توجه به اختلاف نظر مفسران در ارائه برداشت صحیح تفسیری از این پرده داستان، مسئله اصلی در پژوهش حاضر مطالعه نقادانه و ارزیابی دیدگاه های تفسیری درباره عبارت قرانی «وَ شَرَوْهُ بِثَمَنٍ بَخْسٍ دَرَاهِمَ مَعْدُودَهٍ وَ کانُوا فِیهِ مِنَ الزَّاهِدِینَ» با تاکید بر ساختار الفاظ و سیاق آیه است. پژوهش حاضر با روش توصیفی و تحلیلی و با استفاده از سیاق، بافتار معنائی و واژگانی، در نهایت ضمن مردود دانستن فروش یوسف به کاروانیان توسط برادران و نیز نفی بی رغبتی به یوسف از جانب کاروانیان یا خریداران مصری، به ارائه چند معنا منتج شده است: اولاٍ، یوسف توسط افراد حکومتی مصر که به دلیل قدرت نظامی در پرداخت بهای کامل او به کاروانیان اکراه داشتند خریداری شده است: ثانیا، یوسف به بهای اندک و ظالمانه در معامله، توسط مصریان خریداری شد و کاروانیان به دلیل این که وی را به مبلغ کم و ظالمانه فروختند ناراحت و به این بهای کم بی رغبت بودند؛ البته اراده هر دو معنا به صورت هم زمان نیز با یک دیگر منافات ندارد.
۷.
کلیدواژه‌ها:
اختلاف تدبر اعجاز تحدی تناقض سیاق نساء/ 82
مفسران پیرامون آیه 82 سوره نساء عمدتاً در سه موضع سخن گفته اند؛ اول در معنای تدبر، دوم در معنای اختلاف و سوم در کیفیت استدلال آیه مبنی بر الهی بودن آنچه اختلاف کثیر ندارد. اما موضوع مغفول در این میان، توجه به سیاق آیه است. حتی مفسران معاصر که همواره به سیاق آیات توجه ویژه ای داشته اند، ارتباط این آیه با سیاق خود را به روشنی توضیح نداده اند. این مقاله در تلاش است با روش توصیفی تحلیلی مبتنی بر سیاق آیه، به رفع کاستی کوشش های پیشین بپردازد و تصویر روشنی از مفاد آیه فراهم سازد. نتایج نشان می دهد که می توان معنای جدیدی از القرآن و اختلاف را برخلاف بیان غالب مفسران اثبات کرد؛ مقصود از «القرآن» در اینجا آیات مرتبط با دستور به قتال است نه کل قرآن؛ بدین ترتیب «اختلاف» نیز به معنای فاصله گرفتن و پشت کردن همین آیات جدید جهاد نسبت به سایر آیات قرآن کریم است.خداوند در این آیه می فرماید: آیا این گروه سست ایمان، آیات جهاد را پیگیری نمی کنند؟ تا دریابند مقصدی که این آیات نشان می دهند با آنچه آنان پیش از این از قرآن دریافت کرده بودند هم خوانی دارد و درنتیجه همگی الهی است.
۸.
کلیدواژه‌ها:
شیخ طوسی التبیان روایات تفسیری بازیابی منابع مطالعه مقارن منابع
شیخ طوسی در تفسیر التبیان 1,034 روایت از معصومین (ع) نقل کرده است. بررسی تطبیقی این روایات با دیگر منابع شیعه و سنّی می تواند منابع التبیان را هم مشخص کند؛ زیرا شیخ به ندرت نام منبع روایات خود را ذکر کرده است. در این پژوهش بر اساس سند و الفاظ متن روایات تفسیری در التبیان، و با توجه به قرائن دیگر، احتمال اخذ روایت را از منبع مربوطه مسجل نمودیم. منابع روایات تفسیر التبیان به چند دسته تفاسیر شیعه و سنّی، کتب حدیثی شیعه و سنّی و روایات مشترک بین منابع (منابع مختلف حاوی روایت مشترک) قابل تقسیم اند. شیخ طوسی نخستین مفسری است که با رویکرد تطبیقی شیعی- سنّی در تفسیر، از منابع اهل سنت به خصوص تفاسیر اهل سنت به وفور حدیث اخذ کرده است. یکی از پراستناد ترین منابع تفسیری در تفسیر التبیان، جامع البیان طبری است که قریب یک چهارم روایات این تفسیر مطرح شیعی را به خود اختصاص داده است و پس از آن، المصابیح وزیر مغربی، از مهم ترین و اصلی ترین منابع روایات شیخ طوسی به شمار می آید. بازیابی منابع روایات تفسیر التبیان، در کشف و بازسازی بخش هایی از تفاسیر مفقود همچون تفسیر ابوالجارود، بخش های دیگر تفسیر المصابیح وزیر مغربی و تفاسیر کلامی معتزلی نقش به سزایی دارد. از مهم ترین عوارض روش شیخ طوسی در گزارش روایات تفسیری می توان به حذف سند ها، نقل به معنا و تصحیف در متن روایات اشاره کرد.
۹.
کلیدواژه‌ها:
کشف استدلالی ساختار خامه گر سوره ذاریات محور سوره سیاق بندی آیات
نگرش ساختاری به سوره های قرآن افقی جدید در درک معانی عمیق در سوره ها می گشاید و روش های نوینی در عرصه قرآن پژوهی ارائه می دهد. مطالعه حاضر تلاشی برای تحلیل ساختار سوره ذاریات با استفاده از روشی جامع است و تحلیلی مستدل از ساختار سوره ذاریات ارائه می کند. در این پژوهش از روی کرد توصیفی تحلیلی استفاده شده است. این مطالعه شامل سه مرحله کلی است: شناسایی پیوستگی آیات و سیاق بندی آن ها، تعیین عنوان مناسب با توجه به سیاق، و کشف فصل سوره از طریق ترکیب عنوان سیاق ها. یافته های این پژوهش نشان می دهد که سوره ذاریات از سه سیاق و یک فصل تشکیل شده است. سیاق اول سوره شامل دو موضوع است که به اثبات حقانیت روز جزا و مثال هایی از روزی رسانی خداوند می پردازد. سیاق دوم شامل چهار موضوع است که به ضرورت معاد از طریق اثبات یگانگی خداوند در روزی رسانی، ذکر کفران نعمت قوم های طغیانگر و عواقب آن، و هشدار پیامبر در رابطه با پرهیز از شرک می پردازد. سیاق پایانی نیز شامل سه موضوع است که به هشدار به منکران دین و معرفی عبادت به عنوان هدف مخلوقات و با ارزش ترین روزی آن ها می پردازد. بدین ترتیب جهت گیری محتوایی سوره شناسایی شده است. در مجموع، محور سوره ذاریات اثبات ضرورت تحقق معاد از طریق اثبات یگانگی خداوند در روزی دهی به مخلوقات و هشدار به منکران دین الهی (توحید، معاد و نبوت) است.
۱۰.
کلیدواژه‌ها:
فرآیند تفسیر خواننده الگو روی کرد تفسیری زبان و بیان تفسیر حجم تفسیر
این مطالعه به تبیین و کاربرد نظریه خواننده الگوی اُمبرتو اِکو، منتقد و نظریه پرداز ادبیِ معاصر، در فرآیند تفسیر قرآن می پردازد. برپایه نگرش وی هر نویسنده ای، هنگام نگارش، برای متن خود خواننده ای مفروض در ذهن دارد که البته با مخاطَبانِ عینیِ وی متفاوت است: نویسنده با توجه به ویژگی های زبانیِ متنِ مقصد و جامعه هدفی که متن در آن عرضه می شود این خواننده مفروض را طراحی می کند. وی این خواننده مفروض را خواننده الگو می نامد و معتقد است که مخاطبانِ متن برای فهم بهترِ آن باید از این خواننده درکی داشته باشند. از این منظر، طراحی خواننده الگو بخشی از فرآیند تفسیر است؛ به این معنا که مفسر بعد از آن که معنای متن را دریافت، آن را به خواننده الگو عرضه می کند و این گونه است که متن آماده ارائه به جامعه مخاطبان می شود. با بهره جویی از این مبنا می توان گفت شناخت خواننده الگو هم چون مرحله ای از فرآیند تفسیر می تواند برای شناخت دقیق ترِ فرآیند تفسیر ضروری باشد. ازاین رو ضروری است که نقش خواننده الگو را در شکل گیری متنِ تفسیری هم چون مقدمه ای بر تفسیر تحلیل کنیم. پیش ازاین برونو اوزیمو، نظریه پرداز مطالعات ترجمه، دیدگاه های اُمبرتو اِکو در این زمینه را از حوزه نشانه شناسی به حوزه مطالعات ترجمه وارد، و بومی سازی کرده است. ازآن جا که ترجمه نیز نوعی تفسیر محسوب می شود می توان گفت که اکنون زمینه برای ورود چنین مباحثی به حوزه مباحث نظری تفسیرِ قرآن کریم فراهم است. مطالعه کنونی کوششی برای همین منظور، یعنی بومی سازی نظریه خواننده الگو و توجه به استلزامات آن در حوزه تفسیر قرآن کریم است.
۱۱.
کلیدواژه‌ها:
آیه ولایت علی (ع) جمع مفرد وجوه بلاغی
آیه 55 سوره مائده مشهور به آیه ولایت یکی از آیاتی است که از دید مفسران شیعه بر امامت بلافصل امیرمؤمنان علی (ع) دلالت می کند. یکی از این اشکال ها درباره دلالت آیه، کاربرد واژه جمع «الَّذِینَ آمَنُوا» بر مفرد یعنی برای دلالت بر علی (ع) است. این مطالعه با هدف کشف پشتوانه قرآنی اصل کاربرد جمع بر مفرد در آیات قرآن و نیز وجه بلاغی تعبیر جمع به جای مفرد در آیات قرآن و به ویژه آیه ولایت و با روش توصیفی تحلیلی و انتقادی و با تمرکز بر مباحث بلاغی، سامان و پس از بررسی آیات قرآن به این نتیجه دست یافته است که اولاً، برپایه تفسیر مفسران فریقین تعبیر جمع در 34 مورد از آیات قرآن به جای مفرد کاربرد دارد و مفسران در 34 آیه برای وجه کاربرد لفظ جمع به جای مفرد وجوهی را ذکر کرده اند؛ ثانیاً، وجه بلاغی در این آیه ترکیبی از سه مؤلفه: تفخیم و تعظیم، ترغیب مردم و تجلیل از عمل و پیش گیری از بی احترامی به پیامبر (ص) است.
۱۲.
کلیدواژه‌ها:
الرحمن بسمله اسماء الهی اسم خاص ترجمه های فارسی قرآن کریم کتیبه های عربستان جنوبی
نام الهی الرحمن بدون شمارش بسمله صدر سوره ها، 56 بار در قرآن کریم به کار رفته است. باهم آیی آن با صفت الهی رحیم در بسمله و پنج آیه دیگر، این تصور را از آغاز در نزد مفسران و مترجمان قرآن کریم به وجود آورده که این دو، مشتق از یک ریشه بوده و تفاوت آن ها در فراگیری، فراوانی یا پیوستگی رحمت الهی است؛ ضمن آن که در تفسیر رحمت به طیف هایی از نعمت و تفضّل به بندگان تا عفو و گذشت نسبت به عاصیان یا مٶمنان اشاره شده است. در این مقاله ضمن تحلیل بافت های استعمال رحمان در قرآن کریم، گزارش های تاریخی و نیز کتیبه های پیشااسلامی عربستان جنوبی که می تواند فضای کاربرد آن را در عصر نزول بازسازی کند، مطالعه شده است. سپس با بررسی واژه نامه های عربی فارسی کهن و نیز ترجمه ها و تفاسیر کهن فارسی، الگوهایی که مترجمان و مفسران در طول سده ها در برگردان یا تفسیر این واژه به خصوص در باهم آیی آن با واژه رحیم به کار برده اند، ترسیم شده است. این مطالعه نشان می دهد به رغم کاربرد وسیع معادل هایی همچون مهربان، بخشنده، روزی دهنده، بخشاینده، بزرگ بخشایش، فراخ بخشایش و بسیاربخشایش در ترجمه ها و تفاسیر فارسی، با توجّه به اسم خاص بودن رحمان نباید آن را ترجمه کرد؛ نکته ای که تنها معدودی از ترجمه های قرآن کریم به آن توجّه داشته اند.
