درخت حوزه‌های تخصصی

بخشی از اعجاز قرآن به زیبایی های ادبی و هنری کلام الهی اختصاص دارد، که همواره دانشمندان بلاغت قرآنی در آن اختلاف نظر دارند. بعضی چون ظاهرگرایان افراطی که تنها به ظاهر الفاظ قرآن بسنده می کنند، وجود هر نوع تشبیه، استعاره، مجاز، کنایه و ... را در آیات انکارمی کنند و بعضی چون تأویل گرایان افراطی با نفی ظاهر الفاظ، برای آیات محکم با معنای صریح و روشن نیز، به دنبال تأویل باطنی هستند. از میان شاعران زبان فارسی ناصر خسرو و مولانا جلال الدین به دلیل رویکرد تأویل گرایانه نسبت به آیات قرآن، بیش از دیگر شاعران وجود زبان مجازی و استعاری را بر مبنای اعجاز بلاغی باور دارند. در حوزه بلاغت قرآن اختلاف نظر اساسی این است که آیا پذیرفتن زبان مجازی و استعاری قرآن به ساحت مقدس کلام الهی خدشه وارد می کند؟ و چرا برخی وجود زبان مجازی در قرآن را نفی کرده اند؟ آیه 40 سوره اعراف، برجسته ترین آیه ای است که نوعی مبالغه را نشان می دهد و مطالعه تفاوت نظر مفسرین در ارائه شرح این آیه و راه یافتن بعضی مثل های زبان عرب در قرآن برای بیان مفاهیم متعالی، تحلیلی فرامتنی را لازم دارد. در این جستار کوشش شده است به دنبال طرح بحث اولیه و بیان آراء و اندیشه هایگوناگون به این پرسش ها پاسخ داده شود و تحلیلی فرامتنی بر آیه ذکر شده، ارائه کند.

از آنجا که تحقق علوم قرآن مستلزم کشف و مرتبط ساختن قوانین قرآن با یکدیگر است، هدف اصلی این مقاله، تبیین رابطة ثابت بین عمل و عکس العمل در زندگانی به عنوان یکی از مهمترین این قوانین است. ثمرة این تبیین، بهبودی انگیزه ها و اعمال در زندگانی فردی و اجتماعی است. روش وصول به این هدف در مرحله اول تأمین مقدمات ذیل است: الف- استقصای اعمال در قران، ب- توضیح روابط ثابت بین اعمال و پی آمد آنها، و در مرحله دوم برای عرضه بهینة مقدمه دوم به عنوان هستة بنیادین بحث بر استفاده از پی آمدهای فردی و اجتماعی اعمال و نیز سازماندهی آیات بدین صورت تکیه شده است: الف- آیاتی که صریح و روشن به ذکر عمل و پی آمد آن پرداخته اند، ب- آیاتی که به صورت استقرایی و موضوعی بیانگر این رابطه می باشند.

امثال و حکم در هر ملّت و زبانی نشانه غنای فرهنگی آن هاست و عبارتند از جملاتی حکیمانه، ساده و پرمحتوا که مردم، آن ها را در محاورات خود به کار می برند . می توان گفت امثال، خلاصه ای از تجارب و افکار بعضی مردم و یا حکماست که تأثیراتی بس شگرف در اذهان بشر به جای می گذارند. قرآن کریم نیز که برای هدایت و ارشاد انسان ها نازل شده، به قصد تقریب امور ذهنی و غیبی و عقلی به اذهان مردم، از امثال بهره برده است، زیرا استفاده و بکارگیری امثال فهم مسائل مشکل را برای همگان میسر می گرداند. همچنین خاطر را لذّت و طبع را مسرّت می بخشند. در این مقاله تلاش شده تا به طور اخص، وجوه بیانی امثال قرآنی بررسی گردد. از جمله نتایج این بررسی، کثرت وجوه بیانی تشبیه و کنایه در امثال مکی نسبت به امثال مدنی است، همانگونه که دیگر وجوه بیانی همانند استعاره در امثال مدنی بیشتر از امثال مکی می باشد . این موارد، معلول علل متعددی می باشند که در مقاله حاضر بدان پرداخته خواهد شد.

وظیفه شعر در ابتدا بیان زیبایی است. بسیاری از اغراض شعری نظیر وصف،مدح و غزل پیوندی ناگسستنی با مفاهیم زیبا دارند. همانطور که حکمت نیز به زیبایی معنوی گرایش دارد. با نگاهی در غزل دوره جاهلی در می یابیم که این فن شعری زیبای های حسی و معنوی نسبت به زنان را به تصویر کشیده است، به طوری که آن را به غزل بی پرده و عفیف تقسیم نموده اند. قران کریم نیز ضمن توصیف زنان به معیارهایی اهتمام ورزیده است که با دیدگاه های شعر جاهلی بسیار متفاوت است.به طوری که به آن معانی والایی بخشیده است که با حیاء و کرامت زن در ارتباط است. این مقاله در نظر دارد بر اساس روش توصیفی - تحلیلی از طریق تطبیق تصاویر زن آرمانی «حور عین» در قرآن کریم و شعر جاهلی به بررسی این ویژگیها بپردازد. نتایج بدست آمده نشان می دهد که با آن که شباهتهای بسیاری در توصیف حسی بین آن دو وجود دارد، ولی توصیف قرآنی همیشه با آنچه که دلالت بر زیبایی معنوی دارد، همراه است. مساله ای که به ندرت آن را در شعر جاهلی می بینیم. تصاویر قرآن صرفا یکسری تصویرهای حسی محض جهت تشویق مردم برای واردن شدن به بهشت نیستند، بلکه در ورای آنها معانی والایی نهفته است که تداوم زندگی اجتماعی و خانوادگی را در تمام عصرها بخصوص عصر کنونی تضمین می کند.

«قل لا أسألُکُم علیهِ أَجراً إِلاّ المَوَدَّةَ فیِ القُربی؛ [ای پیامبر] بگو:‌«من هیچ پاداشی از شما بر رسالت و پیامبری خویش درخواست نمی‌کنم جز دوست داشتن نزدیکانم [ اهل بیتم]». (سوره شوری، آیه23) یکی از آیات بسیار مهم، درباره‌برتری و فضیلت اهل بیت پیامبر(ع) همین آیه شریفه است. مفسران و دانشمندان شیعه بر این باورند که مقصود از «قُربی» حضرت فاطمه(س) و دوازده امام(ع) است. مفسران اهل سنت نیز بر این حقیقت مهم اعتراف دارند و در کتابهای خود می‌گویند:‌منظور از «قُربی» حضرت علی و فاطمه و حسن و حسین(ع) است.1 اینک به شرح آیه شریفه و شأن نزول آن می‌پردازیم: همه نیک می‌دانیم که اگر فردی برای ما کاری انجام دهد؛‌وظیفه انسانی حکم می‌کند تا در زمان مناسب کار خوب او را با عکس‌العمل خوب‌تر و یا لااقل خوب جبران کنیم. 23 سال تلاش پیامبر اکرم(ص) پیامبر گرامی اسلام، هدایت انسانها را زمانی به عهده گرفت که آن دوران را به دوران جاهلیت مردم جزیرة‌العرب خوانده‌اند، او برای راهنمایی انسانهای گمراه همت فراوان گماشت و آن‌قدر آزار و اذیتهای توأم با رنج و ملال را به جان خرید و زخم زبانها و تهمت‌ها را تحمل کرد که خداوند به او خطاب کرد:‌«ما أَنزَلنا عَلیکَ‌القُرآنَ لِتَشقی؛ [ای پیامبر!] ما قرآن را بر تو نازل نکردیم که به زحمت و مشقت اُفتی». (سوره طه، آیه 2) او23 سال تمام؛‌زحمت توان‌فرسا کشید تا غل و زنجیرهای جاهلیت را از هم گسست و شالوده تمدن اسلامی را در سرزمین حجاز بنا نهاد و امت اسلامی را به وجود آورد. آیا نجات بشر از گمراهی‌ها و ارائه راه مستقیم به انسانها آن‌هم به بلندای ابدیت، کار آسانی است؟‌چه پاداشی می‌شناسید تا این خدمت سترگ را جبران کند؟. اجر رسالت پیامبران پیشین اجر و پاداش رسالت و پیامبری خود را به حساب خداوند بزرگ می‌گذاردند، از جمله حضرت نوح خطاب به پیروانش فرمود: «من درخواست مزدی از شما نمی‌کنم، اجر و پاداش من با پروردگار عالمیان است». (سوره شعراء، آیه 109) اما پیامبر اسلام(ص) به دستور خداوند پاداش دیگری را از امت خود درخواست نمود، او مودّت، عشق و محبت به نزدیکانش (اهل بیت) را به عنوان پاداش رسالت مطرح فرمود. از آن رهگذر که دین اسلام آخرین دین و پیامبر اسلام آخرین پیامبر خداست و با توجه به این نکته که رسول خدا(ص) می‌خواست رهبری امت اسلامی به‌دست نا‌اهلان نباشد و همواره مسلمانان از رهبران عادل، عالم و معصوم بهره‌مند باشند؛‌تا امتش در دراز مدت از انحراف مصون باشند، روی همین اساس او به فرمان خداوند بزرگ پاداش رسالت23 ساله‌اش را مودت، عشق و محبت به اهل بیت مطرح فرمود. امام باقر(ع) در تفسیر آیه شریفه مورد بحث می‌فرماید:‌«نزدیکان پیامبر، همان ائمه معصومین(ع) هستند».2 شأن نزول درباره شأن نزول آیه‌شریفه، امام صادق(ع) می‌فرمایند: «هنگامی که رسول خدا(ص)از حجة الوداع به مدینه باز می‌گشت، مردم شهر مدینه به حضور ایشان شرفیاب شدند و عرض کردند:‌ ای رسول خدا! هجرت شما به مدینه منوره شرف و فضیلتی عظیم بود که خداوند بزرگ به ما ارزانی داشت، خداوند دوستان ما را با حضور شما در مدینه خشنود ساخت و دشمنان ما را ذلیل و خوار گردانید. ای پیامبر! برای ما سخت است گروه‌هایی برای رفع مشکلات خود نزد شما می‌آیند و شما مالی ندارید تا به آنان بپردازید و چه بسا دشمن، ما را شماتت و سرزنش می‌کند. ما دوست داریم یک سوم دارایی خود را در اختیار شما قرار دهیم تا هر گاه هیئتی به مدینه آمد شما چیزی داشته باشید تا به آنان بدهید. پیامبر(ص) پاسخی به آنان نداد و منتظر شد تا از سوی پروردگار فرمانی در این باره صادر شود و آیه‌ای نازل گردد. جبرئیل(ع) نازل شد و گفت:‌ای پیامبر! بگو: من هیچ پاداشی از شما بر رسالت و پیامبری‌ام درخواست نمی‌کنم جز دوست داشتن نزدیکانم». امام صادق(ع) در پایان این روایت فرمودند:‌«منافقان با شنیدن این آیه شریفه بر‌آشفتند و گفتند: خدا این آیه را نازل نکرد مگر آنکه پسر‌عموی پیامبر ـ‌علی(ع)‌ـ را تقویت نماید و اهل بیت او را به ما تحمیل کند. پیامبر دیروز گفت:‌«مَن کُنتُ مَولاهُ فَعَلی مَولاه؛ آن‌کس که من پیشوای اویم بعد از من علی پیشوای اوست». امروز هم می‌گوید:‌«…لا أسألُکُم علیهِ أجراً إِلاّ المَوَدَّةَ فیِ القُربی…».3 آری منافقان کوردل همیشه درصدد گمراه کردن مسلمانان بوده‌اند و دوست نداشتند مسلمانان در راه مستقیم هدایت باشند، چرا که مودّت اهل بیت؛ هدایت را به‌دنبال دارد. 1. تفسیر کبیر فخررازی، ج27، ص166 ـ‌تفسیر بیضاوی، ج4، ص91ـ تفسیر کشاف، ج4، ص219 ـ220. 2. تفسیر نور الثقلین، ج4، ص573. 3. تفسیر نور الثقلین، ج4، ص573.

واژه «استکبار» از مهم‏ترین واژگان کلیدى در قرآن است و نقش برجسته‏اى در نظام اخلاقى قرآن، با بار معنایى منفى دارد، و براى نشان دادن یکى از صفات بارز کافران به کار مى‏رود. در زبان قرآن، واژه‏هاى کلیدى دیگرى مانند بغى، بطر، عتو، استغناء و طغیان در حوزه کانونى واژه «استکبار» مورد بحث قرار مى‏گیرند. هدف این نوشتار، تبیین واژه «استکبار» از لحاظ معناشناسى و ارائه الگویى است که در آن، مفاهیم کلیدى گزاره‏هاى اخلاقى معانى شخص‏ترى یابند. این تحقیق با رویکردى معناشناسى به تبیین مباحث اخلاقى ـ دینى در حوزه واژه «استکبار» مى‏پردازد. این روش و شیوه داراى دستاوردها و تأویل‏هاى استوار است. چنین روشى همان چیزى است که آن را «تفسیر قرآن به قرآن» مى‏نامیم، با این تفاوت که از نظریه حوزه معنایى که شاخه‏اى از حوزه زبان‏شناسى است بهره گرفته مى‏شود.