معتزلیانِ مُتِشَیّع در عصر محنت و تفتیش عقاید اسلامی(مقاله علمی وزارت علوم)
منبع:
سیاست دوره ۵۵ پاییز ۱۴۰۴ شماره ۳
754 - 733
حوزههای تخصصی:
معروف آن است که معتزلیان را عقلای عالم اسلام می خوانند؛ ایشان مؤسس عقل گرایی اسلامی در قالب یک مکتب کلامی منسجم بودند و این مسئله سبب نوعی پویایی در فعالیت های نظری عالم اسلام شد. با وجود این، عقل گرایی معتزله صرفاً دارای وجوه مثبت نبود؛ از برهه ای از تاریخ معتزله، این عقل گرایان عالم اسلام، خود مؤسس بدترین دوران تفتیش عقاید نیز بودند. اگرچه ایشان دعوای عقل و خرد داشتند، بی شک خطری که برخی از ایشان برای مخالفان اعتقادی خود داشتند، در هیچ مکتب فکری دیگری یافت نشد. در چنین فضایی، جامعه اسلامی با دو گروه معتزله مواجه بود؛ نخست آنان که به دستگاه تفتیش عقاید در خلافت عباسی پیوستند و عهده دار سازمانی برای تفتیش عقاید به نام «محنت» شدند، و دوم آنان که تن به استبداد نظری برساخته توسط عباسیان ندادند و نوعی عقل گرایی نظری فارغ از غلبه سیاسی را در مدارس و مکاتب خود پیگیری کردند. ادعای این مقاله آن است که گروه دوم که یا قرابت هایی با تشیع داشتند و یا دارای گرایش های شیعی بودند و می توان آنان را «معتزلیانِ مُتِشَیّع» نامید، رفته رفته در تشیع ادغام شدند و به گسترش عقل گرایی شیعی در عرصه نظری و سیاسی کمک شایانی کردند. ادغام معتزلیانِ مُتِشَیّع و شیعیان در همدیگر، سیاست اندیشی شیعیان امامی بعدی را عقل گرایانه تر، اهل مداراتر و مخالف جبرگرایی و ظلم کرد.