سید محمد طیبی

حضور و نمود محاکم شرعی در نهاد دادرسی و نظام قضایی تاریخ ایران اسلامی مبرهن و غیرقابل انکار است. در پژوهش حاضر سعی بر آن بوده تا مبتنی بر روش تحقیق در تاریخ و مطالعات کتابخانه ای کیفیت، نحوه کارکرد و کارنامه محاکم مزبور در دوره حاکمیت قاجاریه مورد توصیف و تبیین قرار گیرد. یافته های تحقیق دلالت بر آن دارد که در دوره مورد بحث، در فیصله امور دادرسی و قضایی مقامات دینی ـ در کنار محاکم و مقامات عرفی ـ در ابعاد مختلف حقوق مدنی و خصوصی، جرایم خلاف عفت عمومی و امور جزایی با عناوین مجتهد، شیخ الاسلام، قاضی، قاضی عسکر و صدر،کمابیش فعالیت و اشتغال داشته اند؛ مقامات مورد اشاره ـ به استثنای مجتهدان ـ برگزیده و منصوب حکومت بودند. گستره و محدوده وظایف هر یک از آنان در ارتباط با یکدیگر و نیز گاه با مقامات عرفی به دقت مشخص و قانونمند نبود. مجموعه کارکرد گردانندگان محاکم شرعیه در بوته نقد همراه و توامان با تحسین و انتقاد ارزیابی شده است.

سیدجمال الدین اسدآبادی در راستای تحقق اهداف خود دو بار به مقرّ خلافت عثمانی مسافرت داشت. در مقاله حاضر سعی بر آن بوده تا چگونگی تکاپوها، مبارزات و فعالیت های او طی سفرهای یاد شده به روش کتابخانه ای مورد بررسی، توصیف و تبیین قرار گیرد. یافته های پژوهش مبین آن است که سید در دوران اقامت به هر شیوه ممکن به طرح دیدگاههای اصلاح طلبانه خود مبادرت ورزید و کمابیش موجبات تقویت روحیه، جهت دهی و مشارکت اقشار مختلف به ویژه فرهیختگان و اندیشه گران آن خطّه را در سرنوشت سیاسی و واکنش در برابر مشی استبدادی خلافت عثمانی فراهم ساخت

سیره‏نگارى به عنوان یکى از شاخه‏هاى مهم تاریخ‏نگارى اسلامى، در رویکرد مسلمانان به تاریخ‏پژوهى و مطالعات تاریخى نقش مهم و ارزنده‏اى ایفا کرده است. به عبارت دیگر، سیره‏نگارى که با ثبت و ضبط سیره پیامبر صلى‏الله‏علیه‏و‏آله آغاز شد، مدخل و دروازه پهناورى بود که مسلمانان از مسیر آن به مطالعه و بررسى دیگر رخ‏دادها و تدوین آن‏ها راغب شدند. در این مقاله، نگارنده کوشیده است تا معنا و مفهوم سیره، علل و عوامل پیدایش و شکوفایى سیره‏نویسى، ویژگى‏ها و مشخصه‏هاى کتاب‏هاى سیره و معدود مطالب مرتبط دیگرى را مورد بررسى و پژوهش قرار دهد. یافته‏ها مبیّن آن است که در پیدایش و شکوفایى سیره‏نویسى، شناخت و عمل به سنت و سیره پیامبر صلى‏الله‏علیه‏و‏آله (به عنوان دومیّن منبع حُکمى مسلمانان) عامل مهم و اصلى بوده است. عامل مزبور موجب شده تا از صدر اسلام تاکنون آثار فراوانى به رشته تحریر در آید. در بیان ویژگى‏ها و مشخصه‏هاى کتاب‏هاى سیره مى‏توان به مواردى، همانند کاربرد و استفاده از شیوه حدیثى و خبرى در طرح رخ‏دادها و حوادث، قرار گرفتن مطالب در هاله تقدّس، دخالت داشتن گرایش‏هاى فکرى ـ عقیدتى و سیاسى در طرح یا عدم طرح برخى وقایع و حوادث و تلاش معدودى از سیره‏نویسان متأخر در پیرایه زدایى و تحلیل گزارش‏ها اشاره داشت.

" علم جغرافیا و جغرافیاپژوهی در تمدن اسلامی و در منظر دانشوران اسلامی از اهمیتی شایان و در خور توجه برخوردار بوده است. در این نوشتار تلاش و سعی بر آن بود تا جایگاه این علم در تمدن اسلامی مورد بررسی و تأمل قرار گیرد. در آغاز به علل و عوامل رویکرد و گرایش مسلمانان به علم جغرافیا پرداخته در باب هر عامل و تاثیر آن، سخن به میان آورده ایم. در دومین مبحث به خدمات و دستاوردهای علمی اندیشمندان دنیای اسلام در شاخه های متنوع علم جغرافیا و عرضه آثار نفیس در ادوار مختلف تاریخ و تمدن اسلامی پرداخته شده است. در مبحث پایانی به اختصار با ارایه شواهد و مثال هایی به تاثیر دانش جغرافیایی مسلمانان بر اندیشه و افکار جغرافیایی اروپاییان اشاره رفته است."