محبوبه شرفی

عصر مغولان و سپس تیمور،از اثرگذارترین دوره های تاریخ ایران است که با خود تغییراتی را به وجود آورد. در این برهه شاهد تغییرات فراوانی در عرصه های مختلف سیاسی، فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی هستیم. یکی از عرصه هایی که دچار تغییر و تحول شد،آداب پذیرش سفرا بود. مغولان دارای آداب خاص خود در زمینه پذیرش سفیر بودند که به شدت متعهد به اجرای آنها بودند حتی در دوران مسلمانی خود نیز تنها پاره ای از اصول را که مغایر قوانین اسلام بود، کنار گذاشتند. این اصول در برخی از ادوار عصر تیموریان تداوم یافت و در برخی دیگر شاهد دگرگونی هستیم. در این دوره با وجود خصلت تهاجمی مغولان و تیمور، آنها از کارکردهای مبادله سفیر غافل نبودند و تبادل سفیر در این دوران با مقاصد متنوع صورت می گرفت.پژوهش حاضر به روش تاریخی مبتنی بر رویکرد توصیفی- تحلیلی و با بهره بردن از منابع تاریخی در پی پاسخ به این سؤال است که سفرا باتوجه به اهدافی که در مأموریت خود داشتند با چه موانعی و مشکلاتی روبه رو می شدند و این موانع و مشکلات چه پیامدهایی در پی داشته است؟

برجسته ترین خصیصه حکومت صفویان، تاسیس هویت ملی مستقل و یکپارچه است در این دوره حفظ و پاسداری از امر سنت البته با پشتوانه بهره گیری از الگوی هژمونی عصبیت مذهبی وقومی در عین توجه به نمودها و نمادهای نوپدید ، گفتمان سیاسی چیره را تحت تاثیر قرار داده و منظومه نشانگان و سامانه مفصل بندی آن را صورتبندی نموده است.گفتمان سیاسی صفوی، باتوجه به حکومت و جامعه ی ایلی آن عصر وتنیده شدن آن با مذهب ،آمیزه ای از ایستارهای گوناگون ایرانیان ازجمله حضور و تأثیرآیین ومذهب در ابعاد روحی و روانی ، نقش عنصر همبستگی قومی در سازمان و ساختارمدیریت را عرضه نموده است. در چنین فراگردی، شاه، نشانه کانونی این سامانه معنایی است .متن پیشرو، با به پرسش گرفتن معنا، ضمن بیان نقش توان بخشی الگوی هژمونی فرهنگی بامحوریت همبستگی مذهبی وقومی و مقام و صلاحیت های مفهوم شاه دراجرای بهینه این الگودر هنگامه صفویه، در پی آزمون این فرضیه است که گفتمان سیاسی دوران صفوی با بهره گیری ازمنابع تصوف، تشیع، ایرانی بودن (ملیت ایرانی و سنت ایرانشهری)، سنت خلافت (سلطنت) اسلامی و تمدن غربی درطراحی این الگو سامان یافته و نقشها و کارویژه پادشاه نیز از رهگذر برخورد این مفاهیم، درجایگاه مرجعیت شاه ،قابل فهم می باشد .

نظام پولی و ضرب سکه در دوره فروپاشی ایلخانان و تیموریان نشان دهنده تداوم دیوانسالاری ایرانی توأم با فرهنگ و سنت مغولی - ترکی است . برخی مؤلفه های این نظام پولی مانند واحدهای پولی ،القاب و عبارت و نوشته ها استمرار داشته اند ،اما مواردی دچار تغییر و دگرگونی شده اند.تجقیق حاضر می کوشد به این سوال پاسخ دهد،باتوجه به تحلیل ومقایسه مسکوکات دوران مورد پژوهش،روند تداوم و دگرگونی ایجاد شده چگونه بوده واقدام های انجام گرفته از سوی سلاطین و حاکمان موجب چه تحولاتی در این نظام شده است؟یافته های پژوهش با بهره گیری ازروش تاریخی ،مبتنی بر رویکرد توصیفی- تحلیلی و بااستفاده از منابع تاریخی و سکه های موجود در موزه ها و تصویرها وکاتالوگ های در دسترس،حاکی از آن است که نظام ضرب سکه حکومت های محلی طغاتیمور و سربداران در قلمرو شرق ایران برپایه فلز طلا ،نقره و مس تداوم یافته است،در زمینه خط و نقش ها ،لقب ها ، برخی شعارهای مذهبی و درج نام چهار خلیفه از عهد ایلخانی و تراز سنی آنان تبعیت کرده است ، به استثنای دوره علی مویدکه غالب نوشته ها و عبارات سکه ها مانند سکه های اولجایتو، با تراز شیعی ضرب شده اند، آوردن نام دوازده امام وآیات مذهبی از ویژگی های مهم سکه های دوره علی موید است. در نظام ضرب سکه دوره تیموریان ، واحدهای پولی دینار،تومان ، درهم و میری همانند دوره ایلخانان استمرار می یابد ،لیکن واحدهای پولی تنکه ،کپکی و شاهرخی نیزبا معیارهای متفاوت متداول بود .درخصوص استفاده از خط و زبان ترکی توام با خط عربی وفارسی ، برخی نقش ها و عبارت های روی سکه ها دگرگونی هایی ایجاد شده است.

نیمه سده پنجم تا اوایل سده ششم هجری، از جهت فراوانی علما و کثرت تألیفات و رشد و گسترش هنر اسلامی عصری ممتاز است. با افول حکومت آل بویه و روی کار آمدن سلجوقیان، مکتب معتزله تضعیف و اندیشه اشعری گسترش یافت. اما با وزارت نظام الملک و ایجاد مدارس نظامیه، اندیشه اشعری تحول یافت. تفکرات غزالی و نظام الملک در این دوره تغییراتی در مبانی اندیشه ای و همچنین مبانی زیباشناسی هنر را پدید آورد. تجلی این تغییر در ساخت مدارس، کاروان سراها و رباط ها هویدا شد. بستر و زمینه مبانی نظری زیباشناسی غزالی در تألیف آثار و بیان مباحث زیباشناسی به فراخور بحث در تأملات کلامی، اداری و اجتماعی او قابل پیگیری است. کتاب های احیا علوم الدین، کیمیای سعادت و نصیحه الملوک از مصادیق خلاقیت و تفکر او در توجه به مفاهیم زیباشناسی و هنر است. در این آثار، غزالی به عنوان یک مجدّد دینی، به دنبال احیای علم دین، سعادت بشری و توجه به زیباشناسی پدیده ها و نشان دادن وجوه هنری کنش های انسانی و نظام اجتماعی است. این توجهات و تأملات غزالی می تواند تأثیر خود را بر هنر اسلامی از طریق گسترش جریان اشعری گری در جامعه نشان دهد. ازاین رو، مسأله این تحقیق، شناخت و تحلیل تأثیر تفکر زیباشناسی غزالی بر مبانی هنر اسلامی است که با استفاده از شیوه تبیین تاریخی و رویکرد توصیفی - تحلیلی، با مراجعه به آثار غزالی بررسی می شود.اهداف پژوهش:بررسی نقش غزالی در گسترش و دگرگونی جریان اشعری در دوره سلجوقی.بررسی دیدگاه غزالی درباره مبانی زیبایی شناسی در هنر اسلامی.سؤالات پژوهش:غزالی در گسترش و دگرگونی جریان اشعری در دوره سلجوقی چه نقشی داشت؟غزالی چه دیدگاهی درخصوص مسئله زیبایی شناسی در هنر اسلامی دارد؟

نزاریان به دلایل گوناگون مذهبی، تاریخی، سیاسی با حاکمان شام اختلافات اساسی داشته اند و قرن ششم اوج درگیری آنان با حاکمان و حامیان خلافت عباسی بوده است. این نزاعها با ورود راشدالدین سنان به عرصه سیاست بیشتر شد و در نتیجه در دوران رهبری او نزاریان به قدرتی چشم گیر و حتی بازدارنده دست یافتند، اما پس از درگذشت او و در پی قدرت گیری سلاطین ایوبی به مثابه حافظان و متحدان سنی مذهب خلافت عباسی و تسلط خلفا بر شام، نیرو و توان نظامی و راهبردی نزاریان رو به کاهش نهاد. اگر چه آنان در مقام فرقه ای مذهبی به موجودیت خود ادامه دادند، اما با روی کار آمدن ایوبیان و ممالیک به عنوان حامیان خلافت عباسی، مذهب اهل سنت، مکتب اشعری و دشمنی با فاطمیان مصر، دشمنی را متوجه نزاریان نمود. ادامه این نزاع ها، بحران های سیاسی، اجتماعی، مذهبی و... را به بار آورد. نزاریان که اقلیتی شیعه مذهب در جامعه اکثریت سنی بودند برای برون رفت از این بحران، تلاش های بسیاری کردند. تحقیق حاضر، مبتنی بر روش تاریخی و با استناد به شیوه کتابخانه ای با رویکرد توصیفی – تحلیلی قصد دارد به پاسخ این پرسش دست یابد که: نقش اسماعیلیان نزاری به رهبری راشدالدین سنان در مدیریت بحران های سیاسی شام در قرن مدیریت بحران های پیشآمد در شام چه بوده است؟ بررسی ها نشان داد که راشدالدین سنان سه راهبرد را در برابر تحولات سیاسی شام و مدیریت بحران های پیش روطراحی و برنامه ریزی نمود. اول مصالحه با ایوبیان برای افزایش قدرت نزاریان. دوم، تحرک بخشی داعیان در سایر بلاد اسلامی، سوم، سازماندهی مجدد فدائیان اسماعیلیه در مبارزه با مخالفین. با این اقدامات مبانی کلامی و اعتقادی نزاریان شام منسجم شد و توانستند در مقابل صلیبیون، ایوبیان و خلفای عباسی مقاومت نمایند. 

جنبش ظفار10سال به طول انجامید، ابتدا تحت تأثیر ملی گرایی عربی به رهبری جمال عبدالناصر قرار گرفت و پس از شکست اعراب از اسرائیل (1967م.)، به سمت بلوک شرق گرایید. با ورود سلطان قابوس به صحنه سیاسی عمان (1970م)، اندکی پیش از خروج انگلستان از خلیج فارس، ایران با کمک انگلیس و امریکا به سرکوب جنبش پرداخت. نفوذ جریان اندیشه ملی گرایی عربی و کمونیسم، به ترتیب دو چالش عمده در این دهه بود که در تعیین رفتار سیاسی ایران نسبت به جنبش نقش داشت. مسأله اصلی این پژوهش پاسخ به این سوال است که چرا ایران با وجود تأیید حقانیت رهبر مذهبی جنبش، تلویحاً اعلام بی طرفی کرد اما با برآمدن سلطان قابوس، مستقیماً در سرکوب آن مشارکت نمود؟ یافته ها نشان می دهد، چالش های یاد شده بر رویکرد ایران تأثیر بنیادی داشت و ایران در طول رخداد مذکور دو رفتار متفاوت در پیش گرفت؛ نخست با هدف عدم تقویت مواضع جنبش در برابر غرب، موضع بی طرفی مثبت را برگزید و ضمن تأیید حقانیت مخالفان سلطان، اقدامی نکرد؛ سپس به منظور تثبیت موقعیت سلطان جدید و مقابله با توسعه نفوذ بلوک شرق، اقدام به سرکوب آن نمود. داده های مقاله به صورت کتابخانه ای و اسنادی گردآوری و به شیوه توصیفی_ تحلیلی تدوین و نگارش شده است.

سقوط خلافت عباسی از رویدادهای مهم قرن هفتم ق است که در منابع مکتوب تاریخی بازتاب های گوناگون داشت. هریک از مورخان بر اساس نوع نگاه به تاریخ، از منظرخاصی، واقعه را روایت نموده اند. این پژوهش می کوشد به منظور شناخت رویکرد مورخان به واقعه سقوط بغداد، با بهره گیری از روش تاریخی، مبتنی بر رویکرد مقایسه ای، در سه شاخص رویکردهای اجتماعی،علّی انتقادی و مشیت گرایانه به واکاوی منظر مورخان بپردازد. به این منظور با شناسایی مهمترین آثار تاریخ نگارانه فارسی در بازه زمانی سال های 656 تا 907 ق به مطالعه و مقایسه روایات و رویکردهای مورخان نسبت به واقعه سقوط بغداد خواهیم پرداخت. یافته ها نشان می دهد برخی راویان، رویکرد سیاسی و مشیت گرایانه به واقعه داشته، روش تاریخ نگاری آنان، استمرار تاریخ نگاری سنتی ایرانی اسلامی است. برخی دیگر، با نگرش علّی به تاریخ ، با رویکردی اجتماعی و علّی،انتقادی، عملکرد سیاسی و اجتماعی خلیفه و اطرافیان را مورد انتقاد قرار داده، آنها را در واقعه مسئول دانسته اند. روش تاریخ نگاری آنها گامی به سوی تاریخ نگاری تحلیلی به نظر می رسد.

هدف مقاله حاضر واکاوی مسایل اقتصادی -اجتماعی از خلال متون ادب سیاسی است. رساله تیغ وقلم، نادره اثری از وصاف شیرازی و نمونه ای از مناظره نویسی عصر ایلخانی است که در نوع خود از جوانب گوناگون، شایسته مطالعه و تحقیق است. در تحلیل اثر مذکور که حاصل منازعه تیغ؛ نماد نظامیان و قلم؛ نماد دیوانسالاران است، پرسش این است: مسائل اجتماعی و اقتصادی، حاصل از واگذاری زمین و گاه عهده داری ایالات ، در ازای خدمات، به نظامیان در شکل اقطاع نظامی، در رساله "تیغ و قلم" وصاف، چگونه بازتاب یافته و راهکار برون رفت از آن مشکلات، چگونه طرح و ایده پردازی شده است؟ مدعای پژوهش مبتنی بر روش تبیین تاریخی نشان می دهد: نظامیان در واپسین دهه های عصر ایلخانی؛ با دریافت زمین و گاه حکومت بر ایالات از سوی ایلخان، به ازای خدمات و وظایف نظامی در شکل اقطاع، افزون بر نقش نظامی، نقش آفرین دیگر صحنه های اجتماعی گردیدند. مناظره شمشیر و قلم وصاف؛ توصیف گر شکاف و انشقاق در درون حاکمیت ایلخانی و اثر گذاری آن در بحران ها و مشکلات اجتماعی است که سعی دارد راه حلی برای خروج از این وضعیت ارائه دهد. واژه های کلیدی: ایلخانان، زمینداری،فروپاشی اجتماعی، رساله شمشیر و قلم، وصاف شیرازی.