غزل سلطانی

موضوع بحث، مکان-به معنای جا- یک اثر هنری اسلامی نیست، بلکه هدف این است که در پی درک این اثر هنری درباره رابطه با فضای اثر، مسائلی مطرح است که درونمایه روشن و ابهام کلیتی را که در مفهوم اثر هنری اسلامی نهفته است، به پیش کشد. مقوله ی مکان، در دیدگاه یک معمار مسلمان، پدیده ای است که قطعا در نحوه آفرینش اثر هنری اسلامی نیز بی تأثیر نیست، بویژه در زمینه هنر معماری اسلامی که هنرمند با انسان و فضای تقدس او در گسترده ترین شکل ممکن سروکار دارد؛ آفرینش هنری اسلامی، در سطحی عمیق و بدیع به سادگی میسر نیست.در پی تحلیل اثر اسلامی بر این اساس، فرضیه مورد بحث با طرح دو سؤال ذیل مطرح است:1. آیا در جوهره و ذات یک اثر هنری اسلامی همیشه روند توضیح و بیان نیست؟2. آیا این اثر دارای چنین قدرتی می باشد که مکان و زمان خود را بوجود بیاورد و هر نشانه ای را در مکان که متعلق به خودش نیست نفی کند؟این پرسش ها، این موضوع را با اهمیت می سازد که ایده یک اثر هنری اسلامی، آن آگاهی اولیه در ذهن را تشکیل داده و زمانی که بتواند به تصوری مفهوم دار تبدیل شود می تواند باعث تجربه مکان1 این نوع اثر در دنیای مادی بشود. این مقاله در صدد آن است که با بررسی مفهوم مکان به نوع مکان اثر هنری اسلامی به عنوان ظرفی که در خود چیزی را جای می دهد و هم خود موضوع دربرگرفته شده است اشاره کند و «وحدت»2 موجود در این اثر را عاملی مهم معرفی کرده، که تفاوت های مکانی اثر را مغلوب و زمان را نیز که همان حرکت مشخص کننده اثر هنری است مقهور سازد.

مکان و مکانمندی آن آنچنان که فیلسوفان و معماران به آن اعتقاد دارند، همچنان دارای ویژگی های قابل ارزیابی برای قرارگیری دربستری جامع و همچنان قابل بحث و بررسی در جهت کمال و دیدن موارد نغز آن می باشد. امروزه نیز ابهامی که در تعریف علم مکان و معماری آن برای اساتید و دانشجویان معماری وجود دارد شاید به پیچیدگی شناخت هستی مربوط بوده و همراه با تردیدی است که حتی لوکوربوزیه-مهمترین معمار مدرن فرانسوی- نیز به وجود این ابهام تأکید داشته است. می توان اذعان داشت که این موضوع بیش از پیش با سرنوشت پرسش بنیادی «انسان چیست؟» همراه است و تا زمانی که انسان غافل از ماهیت خویش و پدیدار شناختی خویشتن است، رنگ این ابهام به قوت خود باقی می ماند. در این میان در مکتب خردگرایانه یک فیلسوف-معمار بیش از هر چیز قضایای مشترک موجود در معماری طبیعی و معماری انسانی با نگاه به عناصر اساطیری گره می خورد؛ مکاتبی که منجر به تفکیک آگاهی با عامل محرک یا بدون آن همچون زمان، زبان و غیره سعی در رساندن پدیدارهای ذهنی به عینیتی قابل ارائه می شوند، و از آنجایی که وجود انسان غایت تمام علوم است؛ پدیدارشناختی همچون علمی انسانی به امکان مکان های مختلف و حتی قابل سکونت انسان می پردازد. روش تحلیل و مداقه در این ساختار به صورت تحلیلی-توصیفی و با استناد به اطلاعات کتابخانه ای می باشد. با توجه به اهمیت این موضوع و همچنین تأثیر بنیادی عقل خردگرا در مکانمندی مکان، این مقاله مدعی برآن است که با توجه به واکاوی موضوعات اشاره شده در پی بررسی رخداد پدیده مکان باشد تا در بسطی معین و متعقل، معرفت تفسیری بر چگونگی نگرش اندیشمندان نسبت به محیط را نیز دریافته و بدین سان چگونگی خلق معنا در مکان را درک کند.