محمدحسن ضیاءالدینی دشتخاکی

تجدد (مدرنیته) به عنوان یکی از جهش های شکوفایی تاریخ زندگی بشر مطرح است. تجدد، عصر حاکمیتِ مکاتب فکری فلسفی است. ویژگی هایی ازجمله شناخت استقلال فردی، جهانی شدن و عرفی نگری (سکولاریته) در این عصر، موجب شده است که نهادهای سنتی، ازجمله دین که به عنوان نظام های ارزشی در جامعه حاکم بودند، دست کم بخش زیادی از حاکمیت خود را از دست بدهند و به حاشیه کشیده شوند. نتیجه کناره گیری نظام های ارزشی، مواجه شدن انسان با بحران معنا و پرسش های اساسی شد. خوی نسبی گرایی، کالازدگی، حساب گری و مانند آن که انسان را در این عصر درگیر کرده است، موجب می شد دستگاه ها و جریان های معنوی که جزم گرا نبودند و با خوی انسان امروزی خود را سازگار می کنند، مجال حضور در جامعه را بیابند و بدین سان، جنبش های معنوی بسیاری در این عصر سر برآوردند. «اُشو» یکی از همین جنبش هاست که در جذب پیرو در زمان خود تا حدی موفق عمل کرده و در این نوشتار بررسی گردیده و هماهنگی آموزه های او با ویژگی ها و مؤلفه های تجدد تبیین شده است. ازجمله این آموزه ها اهمیت دادن به فرد به مثابه یکان مهم در نظام آفرینش است. اُشو نجات را از راه خودآگاهی و خودشناسی تعریف کرده و آموزه های نسبی گرایانه و فردگرایانه خود را در این فضا بیان نموده است. این پژوهش با روش توصیفی تحلیلی به رابطه تجدد با پیدایش و گسترش جنبش های معنوی پرداخته و در نهایت، آموزه های جنبش اُشو را با این رابطه، تطبیق داده است.

یکی از بالنده ترین رخدادها در تبیین مطالب عرفانی، آمیزش آن با ادبیات فارسی بوده است. کتاب «کشف المحجوب» ابوالحسن هجویری در شمار اولین کتاب های عرفانی به زبان فارسی است که عارفان پسینی بر اتقان آن گواهی داده اند. این اثر به علم سلوک عرفانی پرداخته و در میان باب های آن مواردی وجود دارد که می توان از آنها با عنوان «بایسته های سلوکی» یاد کرد که تا اندازه ای از روش سلوکی هجویری پرده برمی دارد. از آن رو که یکی از گسترده ترین خرده گیری هایی که به جریان عرفان و تصوف شده، دور شدن از روش های سلوکی، از شریعت و از سرچشمه های دینی و مکتب اهل بیت(ع) است، این نوشتار کوشیده سه نمونه از بایسته های سلوکی را از منظر هجویری (فقر، مقارنت علم و عمل، پایستگی مجاهدت) که انتقادهای مهم و گسترده ای به آنها شده است انتخاب نموده و پس از تبیین هریک از این بایسته ها که سالک از سرآغاز تا فرجام باید به آن توجه پیوسته داشته باشد و بحثی روایی درباره موضوع برپا کرده است تا از خلال بازخوانی و تبیین روایات، عیار کلام هجویری عارف در کتاب عرفان عملی اش، محک بخورد. از ویژگی های روایات بحث شده در این نوشتار، اتقان آنها از نظر سندی و دور نشدن از دلالت ظاهری آنها در تبیین است. نتیجه این پژوهش نشان دادن ناهماهنگی برخی از این آموزه ها یا دست کم برخی خوانش ها از این آموزه ها با عرفان اهل بیت(ع) و همسویی برخی دیگر است. این مقاله با روش توصیفی تحلیلی سامان یافته است.