ریحانه پورخلیلی

توحید، به عنوان اساسی ترین اصل و مبنای تعالیم الهی، دارای اقسام متعددی است که در میان آن ها، توحید ذاتی شالوده و بنیاد سایر اقسام و عالی ترین مرتبه توحید محسوب می شود. آیات مرتبط با توحید ذاتی ازجمله مباحث تأمل برانگیز و مورد اختلاف میان مفسران به شمار می آید. در این زمینه، این پرسش مطرح می شود که دیدگاه زمخشری و آیت الله جوادی آملی درباره دلالت آیه چهارم از سوره زمر: «لَوْ أَرَادَ اللَّهُ أَنْ یَتَّخِذَ وَلَدًا لَاصْطَفَىٰ مِمَّا یَخْلُقُ مَا یَشَاءُ ۚ سُبْحَانَهُ هُوَ اللَّهُ الْوَاحِدُ الْقَهَّارُ» بر نفی «تبنّی» و اثبات توحید ذاتی چیست؟ پژوهش حاضر، با روش تحلیلی تطبیقی، به بررسی دیدگاه های زمخشری و آیت الله جوادی آملی در این زمینه پرداخته است. نتیجه حاصل از این تحقیق آن است که آیت الله جوادی آملی، در رد نظریه تبنّی و امتناع آن که از سوی زمخشری نیز مورد توجه قرار گرفته است بر این باور است که مقوله اصطفاء و تبنّی از سوی خداوند، امری محال و در تعارض با وحدت ذاتی اوست؛ زیرا خداوند متعال واحدی بی همتاست که هیچ همتایی ندارد. وحدت ذاتی او، قاهریت بر هر گونه کثرت را دربر دارد؛ ازاین رو، هیچ موجودی شایستگی آن را ندارد که به فرزندخواندگی الهی منصوب شود تا کارها و نیازهای او را برطرف سازد.

نظامهای اجتماعی در جهت رشد و تعالی بشریت اصول و پیشنیازهایی را تعریف مینمایند. عوامل مختلفی جهت تشکیل نظام اجتماعی اخالق بنیان با هدف سعادت بشریت، نقشآفرینی میکنند. دودسته صفات نفسانی هدایتگر و کارگزار ازجمله این عوامل در تشکیل نظام اجتماعی اخالق محور قرآنی است. این پژوهش با روش توصیفی تحلیلی به بررسی نقش صفات نفسانی هدایتگر در شکلگیری نظام اجتماعی اخالق بنیان پرداخته، نقش یقین را بهعنوان یکی از صفات نفسانی هدایتگر در تشکیل نظام اجتماعی اخالقی تبیین نموده است. با پیگیری ترتیب نزول آیات مکی که دعوت به پایبندی به اخالق از ویژگیهای شاخص این دسته آیات است، احتماالت تفسیری کاهشیافته و معنای دقیق آیات آشکار و بسیاری از ابهامها از میان میرود. نتیجه حاصل آن است که بشر پس از شکوفایی و شکلگیری یقین، نهاد و وجودش، جز در پی رضایت و تحقق اوامر الهی گام برنمیدارد و وصول به این مهم تشکیل مجموعهای اجتماعی نظاممند را که ضامن رشد و کمال فرد و جامعه است، در پی دارد.

اگر با دیدی موشکافانه به تحقیق در مطالعات و مباحث قرآنی پرداخته شود، می توان به این مهم دست یافت که غالب مطالعات، متمرکز بر مسأله وحی و نزول قرآن کریم در جهت اثبات الهی و یا غیرالهی و بشری بودن منبع قرآن کریم بوده است. برخی در این رهگذر بر آن اند تا با ایجاد شک و تردید در اطمینان به صحت الهی بودن زبان قرآن بر جنبه وحیانی بودن قرآن و حفاظت آن از خطا و ناراستی پرده بپوشانند. در این مقاله که به روش تحلیلی توصیفی انجام شده است، با مدّ نظر قرار دادن این سؤال که «شیوه انتقال معنا در قرآن کریم چگونه می باشد و خداوند متعال در قرآن کریم به چه زبانی با مردم سخن گفته است» در جهت اثبات واقعی بودن زبان قرآن کریم، به نقد و بررسی تناقض آلود بودن آیات قرآن کریم به عنوان یکی از ادله درون دینی مدعای رؤیایی بودن زبان قرآن کریم پرداخته شده است.