محمدرضا حقیقت سمنانی

توحید مهم ترین سوره قرآن کریم در تبیین توحید ذاتی خداوند بوده و واژه «احد» که تنها یک بار در کتاب و در وصف ذاتی خدای تعالی آمده در این سوره است. با توجه به اینکه توحید زیربنایی ترین و اساسی ترین اعتقاد در اسلام و پایه همه معارف دین می باشد و واژه «احد» بر این اعتقاد اساسی دلالت دارد و از طرفی معنا و تفسیر این واژه محل تضارب آراء و اختلاف مفسران شیعه و سنی قرار گرفته، اهمیت و ضرورت پرداختن به معناشناسی احد در سوره توحید از منظر فریقین روشن می شود، پژوهش حاضر پس از بررسی لغوی واژه «احد» به معناشناسی احد در روایات و تفاسیر شیعه و سنی پرداخته است. مهم ترین معانی که از منظر فریقین برای این کلمه در پژوهش حاضر به دست آمده ترادف «احد» و «واحد»، عدم ترادف «احد» و «واحد»، وحدت غیر عددی «احد»، وحدت عددی «احد»، تجزیه ناپذیری، عدم ترکیب و بساطت ذات و نداشتن شریک و مانند برای خدای تعالی است که با تحلیل واژه احد و دلالت روایات اهل بیتD روشن شد، احد بیانگر بساطت ذات و توحید غیر عددی خداوند است. روش پژوهش در این مقاله تحلیلی، توصیفی و انتقادی است.

در نظام اخلاقی، فقهی قرآن کریم عفاف و حجاب از جایگاه ویژه ای برخوردار است. از جمله روش های عفاف و حجاب در قرآن کریم با محوریت «غض بصر» در آیه 30 و 31 سوره نور مطرح شده است. این عبارت که در دو آیه از آیات الاحکام قرآن کریم مطرح شده، جایگاه ویژه ای در فهم دیدگاه قرآن در ارتباط با نحوه ارتباط زنان و مردان در جامعه دارد و از جمله مستندات فقهی برای فتوا در این زمینه است. همچنین روش عفت ورزیدن در حیطه نگاه به نامحرم را برای مؤمنین روشن می کند. مفسران فریقین از دیرباز تاکنون در معنای این عبارت و متعلق آن اختلاف نظر داشته و تفسیرهای گوناگونی ارائه داده اند. برخی معنای لغوی آن را برگزیده و برخی با قرائن عقلی آن را عبارتی کنایی دانسته اند. از طرفی متعلق غض بصر در آیه حذف شده که خود بر اجمال معنا افزوده و آراء را متشتت نموده و درنتیجه عده ای متعلق غض بصر را جنس مخالف دانسته، برخی نگاه به هر آنچه در شرع نهی شده و گروهی دیگر نگاه به عورت جنس مخالف یا موافق یا هر دو را ذکر نموده اند. پژوهش حاضر با روش تحلیلی انتقادی در صدد است ضمن روشن نمودن مقصود سوره و شأن نزول آن، غض بصر و متعلق آن را به کمک سیاق و قرائن منفصله عقلی و نقلی، روشن سازد، سایر عناصر مهم در آیه 30 و 31 که مرتبط با غض بصر است را تبیین نماید و در این میان آرای مفسران فریقین پیرامون این مسأله را تحلیل و بررسی کند.

توحید زیربنایی ترین اعتقاد و مبنایی اساسی برای تعالیم دین اسلام است ، در میان اقسام توحید یعنی توحید ذاتی، توحید صفاتی، توحید در خالقیت، توحید در ربوبیت و توحید در عبادت، توحید ذاتی به منزله اساس و زیربنای همه ی شاخه های توحید است از طرفی سوره توحید به عنوان شناسنامه خداوند مهم ترین تجلی توحید ذاتی خداوند در قرآن کریم است ، این سوره، عهده دار تبیین توحید ذاتی در قرآن کریم می باشد. با توجه به اهمیت بحث توحید ذاتی در سوره ی توحید و اهمیت این مساله نزد شیعه و سنی این پژوهش به بررسی تطبیقی توحید ذاتی از منظر فریقین در سوره ی توحید با تکیه بر واژه "الصمد " می پردازد"الصمد" از جمله عبارات قرآنی در سوره توحید است که میان مفسران شیعه و سنی محل تضارب آراءگوناگون گردیده برهمین اساس، این پژوهش به بررسی آراء مفسران شیعه و سنی و روایات فریقین پیرامون احد و صمد و اشتراکات و اختلافات این دوگروه پیرامون این مساله بیان می کند.

آیه 199 سوره اعراف مشهور به آیه «وَأْمُرْ بِالْعُرْفِ» ازجمله مهم ترین آیات قرآنی است که بیان کننده اصول و قواعد اخلاقی و فقهی است، این آیه در بردارنده سه فقره است که مفسران فریقین در تبیین آن اشتراکات و اختلافاتی دارند که هدف تحقیق، تبیین و تحلیل آن است، پژوهش حاضر با روش تحلیل کیفی و به گونه تطبیقی به بررسی آیه از منظر مفسران فریقین پرداخته و اهم نتایج به دست آمده عبارت است از: فقره «خُذِ الْعَفْو» بیان کننده قاعده مدارا و تساهل در مواجهه با مردم است، فقره «وَأْمُرْ بِالْعُرْفِ» معروف هایی که دارای منشأ عقل، شرع، فطرت و سیره عقلا هستند، معتبر دانسته و بر اساس آن می توان از چنین عرف هایی به عنوان قرینه و ابزار در فهم دین بهره برد، فقره «وَ أَعْرِضْ عَنِ الْجاهِلِین » بر لزوم رویگردانی، عدم مقابله به مثل و تبعیت نکردن از جاهلان وسفیهان دلالت دارد.

قرآن پژوهان فریقین از عرف در فهم و تفسیر قرآن بهره گرفته اند؛ اما به صورت مستقل و به تفصیل در آثار خود به کاربردهای عرف در انواع آیات نپرداخته اند. هدف این تحقیق استخراج این کاربردها از میان مباحث تفسیری فریقین است. این پژوهش با روش توصیفی تحلیلی به بررسی این مسئله پرداخته و اهم نتایج به دست آمده عبارت است از: 1 کاربرد منبعی، برای عرف قابل پذیرش نیست؛ زیرا عرف امری است که ذاتاً خطابردار است؛ 2 عرف برای تشخیص مفاهیم آیات به کار می رود ؛ اما در تفسیر مصادیقی کاربرد دارد که در حیطه های مرتبط با عرف باشد، مانند تشخیص موضوعات آیات الاحکام، تخصیص و تقیید و تنقیح مناط.

یکی از ارکان اساسی جامعه سازی دینی، پیوندها و ارتباطات اجتماعی گسترده میان مؤمنان در جامعه دینی است. مرابطه در آیه 200 آل عمران یکی از کلیدواژه های مهم قرآنی است که عهده دار تبیین کیفیت این روابط است؛ دو مفسر بزرگ معاصر شیعه علامه طباطبایی و شاگرد برجسته ایشان آیت الله جوادی آملی به بررسی و تبیین مرابطه در آیه شریفه پرداخته اند. این تحقیق به روش تحلیلی و توصیفی آراء این دو مفسر بزرگ پیرامون مرابطه در آیه شریفه را تبیین و نظریه قرآن درباره مرابطه در جامعه دینی را استخراج می کند. این موضوع جایگاه ویژه ای در مباحث اجتماعی خصوصاً تمدن سازی نوین اسلامی دارد و رویکرد اجتماعی این دو مفسر در مباحث تفسیری، اهمیت پرداختن به این موضوع را دوچندان می کند. بخشی از نتایج به دست آمده در این تحقیق عبارت است از: مرابطه مفهومی واحد، اما مصادیق متعددی دارد؛ ماهیت دین اسلام، ماهیتی اجتماعی و قوانین و دستورات آن نیز اجتماعی است؛ خداوند با امر به مرابطه مؤمنان را مکلف به جامعه سازی بر محور دین می کند. جامعه سازی ترابط فکری و عملی میان مؤمنان با یکدیگر در همه شئون حیات جمعی است که منجر به هم افزایی در نیروهای آحاد جامعه، جهت نیل به سعادت دنیوی و اخروی جامعه خواهد شد. میان مرابطه با صبر، مصابره و تقوا که در آیه شریفه مطرح شده پیوندی وثیق است که نتیجه نهادینه سازی چهار ارزش درهم تنیده، حصول فلاح اجتماعی برای جامعه دینی خواهد بود.