صغری فهیمی

علمای شیعه در دوره های مختلف تاریخ، باتوجه به شرایط سیاسی و پذیرش حکومت ها، در راستای پیشرفت اسلام، با حاکمان وقت همکاری می کردند. یکی از این برهه های تاریخی، دوران حکومت مغولان است. تسامح مذهبی مغولان به علت ناآگاهی از آیین اسلام و مذاهب اسلامی سبب شد تا این حکومت، با عالمان شیعه و اهل سنت همکاری داشته باشد. اهداف تحقیق حاضر، بیان تأثیر فعالیت های فرهنگی علامه حلی در گسترش تشیع در قالب ترویج باورهای شیعی، ایجاد مدارس سیار، تدوین کتب و مناظرات علمی است. این تحقیق با استفاده از روش تاریخی- تحلیلی و با بهره گیری از منابع تاریخی، کلامی، تراجم و فقهی انجام شده است. تلاش های علامه حلی باعث شد تا مذهب تشیع در مدّت زمان اندکی (709- 716ق) به عنوان مذهب رسمی در ایران اعلام شود و شیعیان در این فضا بتوانند فعالیت های علمی خود را گسترش دهند. علامه حلی با تربیت شاگردان و نیز پدیدآوری تألیفات در علوم فقهی، اخلاقی، کلامی و رجال و همچنین ایجاد مدارس سیار و مناظره با علمای اهل تسنن، نقش بسزایی در این پیشرفت ایفا کرد.

در تاریخ اسلام حوادث بسیاری بوجود آمد که مسیر تاریخ را دگرگون کرد. واقعه عاشورا به علت شهادت مظلومانه امام حسین(ع) و فرزندان و یارانش از جمله این حادثه ها هستند. نویسندگان به علت اهمیت و تأثیر گذاری این واقعه در مسیر حرکت مسلمانان و حتی غیر مسلمانان،  در ثبت این واقعه تلاش کردند. اولین گونه این منابع، تک نگاری های قرن دوم در موضوع «مقتل الحسین» بود. مقتل باقی مانده از آن دوره به نام «مقتل الحسین» ابی مخنف(157م)، در منابع جامع نگاری قرن سوم و جهارم حفظ شدند. یکی از این منابع کتاب«تاریخ الامم و الملوک» است. بسیاری از گزارشات عاشورا «مقتل الحسین» ابی مخنف در این منبع آمده است. کتاب ابی مخنف اولین منبع مستند باقی مانده از قرن دوم در مورد این موضوع است؛ بنابراین ضرورت دارد تا گزارشات طبری از این کتاب را مورد نقد و بررسی قرار داد تا میزان اعتبار روایات مشخص شود. اهداف تحقیق نقد سندی گزارشات با پرداختن به منابع طبری، شناخت راویان، روش و شیوه طبری و همچنین نقد محتوایی گزارشات در سه قالب رویکرد سیاسی، کلامی و عاطفی است. روش تحقیق نقد تاریخی با معیارهای نقد بیرونی و درونی است. با تحلیل نقدی گزارشات عاشورا در کتاب تاریخ طبری مشخص شد که طبری به علت نگرش تاریخی به کتاب مقتل ابی مخنف اعتماد کرده و اکثر روایات عاشورا را از این کتاب نقل کرده است. همچنین با توجه به گرایشات سیاسی، کلامی و عاطفی روایات را گزینش  و چینش کرده است. نوع چینش او سبب شده است تا به خواننده القاء شود که دستگاه حاکمیت در آفرینش چنین حادثه ای مقصر نبودند.

قرآن کتابی برای هدایت بشر و متضمن قوانین اجتماعی است. سیر حوادث تاریخی نیز در بستر اجتماعی در جریان است. بنابراین بسیاری از آیات را می توان از منظر تاریخی بررسی کرد. سوره یونس به عنوان یک سوره مکی، دارای قوانینی است که خداوند برای هدایت مشرکین نازل کرد. این قوانین در گونه های عام و مشروط آمده است. قوانین کلی که شامل همه افراد می شود و قوانین مشروط الهی، وابسته به اختیار انسان است. این قوانین، در قالب قانونمندی تاریخ و اجتماع حرکت می کند. همه این جریانات، در یک بستر تاریخی، قابل تعریف است. برای رسیدن به فهم این سنت ها، از منابع تفسیری فریقین و روش تحقیق تفسیری- تحلیلی بهره گرفته شده است. از مطالعات انجام شده به دست می آید که قوانین الهی با دو گونه عام و مشروط در تاریخ جریان دارد. قوانین عام که بر تاریخ و جوامع انسانی سیطره دارد و قوانین مشروط که با اختیار انسان، رابطه مستقیم دارد. در صورتی که مردم یک جامعه، دین اسلام را انتخاب کنند و در این مسیر به ملزومات آن پایبند باشند، باعث تحول در حرکت تاریخی شده و جامعه را از هلاکت و نابودی، به سوی سعادت و کمال رهنمون می سازد.

بخشی از میراث حدیثی و سنّت پیامبر(ص)، توسط ائمه(ع) در روایات آنان حفظ شد و امامان معصوم(ع) در شرایط مختلف روایات پیامبر(ص) نقل می کردند. از امام هادی(ع)، که در دوران امامت بیشتر در بغداد توسط حکومت محصور بود؛ حدود 400 روایت نقل شده است که 33 روایت، اختصاص به روایات پیامبر(ص) و ویژگی های او دارد. هدف از مقاله حاضر، فهم آمار، نوع، موضوع و بررسی سند روایات پیامبر(ص) به نقل از امام هادی(ع) است. برای این منظور، ابتدا روایات بر اساس شاخصه های محتوایی و سندی، در جدولی تنظیم شده و بعد هر ستون، مورد بررسی و تحلیل قرار گرفته است. در مقاله حاضر، از منابع روایی، رجالی، تاریخی و دلایل نگاری استفاده شده است. با بررسی انجام شده به دست می آید که امام هادی(ع)، 33 روایت از پیامبر(ص) و در مورد ویژگی های او نقل کرده اند؛ از مجموع 33 روایت، 27 عدد از نظر محتوا با سیره و تاریخ پیامبر(ص) همخوانی دارد و چنین روایاتی می تواند از معصوم(ع) صادر شده باشد. همچنین، موضوعاتِ مطرح شده با شرایط زمانی تطبیق دارد.