سحر ذکاوت

بیان مسئله: سرگذشت حضرت نوح (ع) یکی از موضوعات مهم مذهبی است که می توان بازتاب آن را در هنر نگارگری نیز مشاهده کرد. روایت کشتی حضرت نوح (ع) مضمون نگاره های بسیاری در دوره های مختلف اسلامی است. شرح این رویداد تاریخی و دینی در قرآن کریم نیز آمده است. بنابراین این امر ضرورت تطبیق نگاره های ایرانی اسلامی را با متن قرآن ایجاب می کند. هدف پژوهش: اهداف پژوهش شامل شناسایی میزان پایبندی این نگاره ها با متن قرآن کریم است و از طریق مقایسه و تشخیص وجوه اشتراک و افتراق نگاره ها با یکدیگر و با متن قرآن کریم صورت گرفته است. پرسش های پژوهش عبارت اند از 1- نگاره های روایت کشتی حضرت نوح (ع) در نسخه های جامع التواریخ رشیدی ایلخانی، مجمع التواریخ تیموری و قصص الانبیاء صفوی، تا چه اندازه ای به متن قرآن کریم پایبند هستند؟ 2- شباهت ها و تفاوت های نگاره های روایت کشتی حضرت نوح (ع) در این سه نسخه چیست؟ روش پژوهش: در پژوهش حاضر اطلاعات کتابخانه ای و داده های اسنادی و تصویری با رویکرد توصیفی- تحلیلی و تطبیقی بررسی شده است و نمونه های مورد بررسی، شامل نگاره های روایت کشتی حضرت نوح (ع) در نسخه های جامع التواریخ رشیدی ایلخانی موجود در انجمن سلطنتی آسیایی در لندن (مجموعه ناصر خلیلی)، مجمع التواریخ حافظ ابرو متعلق به دوره تیموری، محفوظ در دیوید کالکشن و قصص الانبیاء صفوی، محفوظ در کتابخانه بریتانیا است و این نگاره ها با متن قرآن کریم، مورد تطبیق قرار گرفته اند. نتیجه گیری: نتایج پژوهش نشان می دهد نگاره کشتی حضرت نوح (ع) در قصص الانبیاء نسبت به نگاره های جامع التواریخ و مجمع التواریخ بیشترین پایبندی را به متن قرآن کریم دارد.  

مسجد جامع قم یکی از بناهای اسلامی و مقدس است که تزئینات، کتیبه های بنا و محتوا و مضامین آن اهمیت خاصی دارد. برخی از کتیبه های این بنا در زمان حکومت فتحعلی شاه قاجار (1797 تا 1834 م.) ساخته و تاریخ های 1248 ، 1365 و 1381 هجری قمری روی کتیبه های بخش های مختلف بنا نوشته شده است. هدف پژوهش حاضر تحلیل مضامین، محتوا و نظام معارف قرآنی موجود در این کتیبه ها است. سؤالات پژوهش عبارتند از: 1- کتیبه های مسجد جامع قم چه مضامین و محتواهایی دارند؟ 2- محتوای کتیبه های مسجد جامع قم دربردارنده کدام دسته از نظام معارف قرآنی است؟ این پژوهش به روش توصیفی_ تحلیلی بوده و داده ها با منابع کتابخانه ای و میدانی جمع آوری شده است. همچنین با استناد به تفاسیر موضوعی و شیوه های تقسیم نظام معارف قرآن کارکرد محتوای کتیبه ها تحلیل و دسته بندی شده است. نتایج پژوهش نشان می دهد، محتوای کتیبه ها آیاتی از سوره های مبارکه جمعه، ملک، منافقون، ذاریات، توبه، صافات، یوسف و آیهالکرسی دارد و کارکرد موضوعی و نظام معارف آنها شامل خداشناسی، قرآن شناسی، جهان شناسی، راه شناسی، برنامه های عبادی و اخلاق (انسان سازی) است.  

کشکول فولادی موزه متروپولیتن نیویورک (به شماره 2018.665.1)، یکی از آثار فلزکاری دوره قاجاریه است که در مراسم سقایی ماه محرم بیش ترین کاربرد را داشته است. نمونه موجود در موزه متروپولیتن نیویورک، دارای نقوش و تزئینات خاصی است که به نظر می رسد تأثیرات تفکرات پیشااسلامی در نقوش آن وجود دارد. اهمیت موضوع بیان شده ضرورت انجام پژوهش را ایجاب کرده است که به شناسایی نقوش تزئینی به کاررفته در کشکولِ فولادیِ موزه متروپولیتن نیویورک و شناخت معانی و مفاهیم این نقوش تزئینی براساس شمایل شناسی اروین پانوفسکی به عنوان اهداف پژوهش، پرداخته شود. برای نیل به اهداف بیان شده، دو پرسش مطرح شده است: 1. چه نقوشی در کشکولِ فولادیِ موزه متروپولیتن نیویورک به کار رفته است؟ 2. این نقوش تزئینی براساس شمایل شناسی اروین پانوفسکی دارای چه معانی و مفاهیمی هستند؟ پژوهش با تجزیه و تحلیل کیفی اطلاعات کتابخانه ای و داده های اسنادی و تصویری و با رویکرد توصیفی- تحلیلی انجام شده و نمونه موردی شامل کشکول فولادی موجود در موزه متروپولیتن نیویورک است. نتایج پژوهش نشان می دهد نقوش تزئینی مار، قاب اسلیمی، نقوش گیاهی، آیات قرآنی و شمسه در تزئین کشکول فولادی موزه متروپولیتن به کار رفته است و این اثر آمیزه ای از یک هنر با محتوایی اسلامی و پیشااسلامی- ایرانی است، زیرا کشکول تکامل یافته کاسه های کشتی شکل است و در گذشته، کاسه های کشتی شکل، نجات بخش از غم محسوب می شدند و کشکول ها نیز ظروف متبرک اسلامی در مراسم سقایی عاشورا هستند که در دوران صفویه در التقاط باورهای شیعه و صوفیه شکل گرفته اند و به نوعی رویکرد باستان گرایی حاکم بر دوره قاجار در این اثر مشهود است.

سیاه قلم، شیوه ای تزئینی و آلیاژی از فلزات نقره، مس، سرب و گوگرد است و برای مشخص کردن نقوش در حکاکی مورد استفاده قرار می گیرد و در تبریز و اهواز با اختلافاتی جزئی در ترکیبات ساخته و اجرا می شود. ابتدا فلز پایه شکل داده می شود و درنهایت روی اثر گرد سیاه قلم پاشیده و حرارت داده می شود تا تثبیت گردد. روبه فراموشی نهادن این هنر در بین ارامنه و صابئین مندایی و وجوه اشتراک و افتراق در شیوه ی ساخت و اجرای آن اهمیت موضوع پژوهش است و همین امر ضرورت انجام پژوهش را ایجاد کرده است. بنابراین شناخت ترکیبات و نحوه ی ساخت آلیاژ سیاه قلم ارامنه تبریز و صابئین مندایی اهواز و شناسایی وجوه اشتراک و افتراق فنی آلیاژ و نحوه ی ساخت آن در بین دو قوم هدف اصلی پژوهش است. در این راستا اطلاعات کتابخانه ای، اسنادی و میدانی با رویکردی توصیفی- تحلیلی و تطبیقی بررسی شده و پژوهش به تجزیه و تحلیل مواد شیمیایی سیاه قلم دو منطقه پرداخته است و نتایج نشان می دهد ترکیبات سیاه قلم در بین ارامنه و صابئین مندایی با جزئیاتی اندک انجام می شود و سیاه قلم ارامنه شامل ترکیب نقره، مس، سرب و گوگرد است و در بین صابئین مندایی ترکیب سرب دار و بدون سرب هر دو رایج بوده است.

کالاهای فرهنگی مصرفی نظیر نوشت افزارها، تأثیرات مستقیمی بر هویت فرهنگی جامعه دارند. اهمیت حفظ هویت و ارزش های فرهنگی جامعه، این ضرورت را ایجاد می کند تا برای طراحی و تزئین نوشت افزارها از الگوهای هنر ایرانی استفاده شود. نگاره های شاهنامه طهماسبی منبعی غنی از نقوش و الگوهای تزئینی است و نگاره خواب دیدن ضحاک، دارای تنوع نقوش تزئینی هندسی زیادی است. هدف پژوهش شناسایی نقوش هندسی نگاره خواب دیدن ضحاک در شاهنامه طهماسبی و کاربست آن در طراحی کالاهای فرهنگی یعنی نوشت افزارها است. پرسش ها عبارتند از: 1- انواع نقوش و ترکیب بندی های هندسی (گره های هندسی) در نگاره خواب دیدن ضحاک شامل چه نقوشی هستند؟ 2- چگونه می توان انواع نقوش و ترکیب بندی های هندسی (گره های هندسی) را در نگاره خواب دیدن ضحاک، در طراحی کالاهای فرهنگی نظیر نوشت افزار (دفتر و خودکار) به کار برد؟ پژوهش پیش رو با تجزیه و تحلیل کیفی اطلاعات کتابخانه ای و اسنادی و با رویکرد توصیفی- تحلیلی انجام شده و نمونه مورد بررسی شامل نگاره خواب دیدن ضحاک اثر میرمصور است و نتایج نشان می دهد 26 ترکیب هندسی در این نگاره وجود دارد که این ترکیب ها از 19 نوع نقش تشکیل شده اند و این نقوش هندسی، در طراحی 11 نمونه نوشت افزار یعنی 4 دفتر و 2 دفترچه و 5 خودکار به کار رفته است.

اشتغال یکی از مسائل و موضوعات مهم جامعه ی امروز ایران است و موضوع کارآفرینی یکی از راه های اشتغال و گسترش فرهنگ کارآفرینی یکی از رویکردهای مهم جوامع پیشرفته است. هنر اسلامی یکی از حوزه های مهم هنری در جهان اسلام محسوب می شود و اهمیت ساختار دینی و فرهنگی جامعه ی اسلامی لزوم گسترش کارآفرینی در حوزه ی اسلامی را ایجاد می کند. طراحی و ساخت لوازم کاربردی نظیر قاب آینه هم یکی از رویکردها در حوزه ی کارآفرینی می باشد و این محصول جایگاه مهم مصرفی و کاربردی در منازل، اماکن و معماری دارد. در این پژوهش شناخت اهمیت کارآفرینی در حوزه ی هنر اسلامی با محوریت طراحی و ساخت قاب آینه ی فلزی باالهام از مفاهیم هنر و فرهنگ و فلسفه ی اسلامی و نیز شناسایی چگونگی و اهمیت بازتاب مفهوم نور در طراحی و ساختار زیبایی شناسی محصولی کاربردی چون قاب آینه ی فلزی به عنوان اهداف پژوهش مطرح شده است و در این راستا اطلاعات کتابخانه ای و داده های اسنادی و میدانی با رویکرد توصیفی- تحلیلی مورد مطالعه ی کیفی و کاربردی قرار گرفته و اطلاعات به شیوه ی فیش برداری و با استفاده از دوربین عکاسی و اینترنت و مشاهده و کسب مهارت تجربی و عملی جمع آوری شده است. نتایج پژوهش حاضر نشان می دهد می توان با حفظ تناسب ساختاری محصول کاربردی و مفهوم شناسی اسلامی به طراحی و ساخت محصول کاربردی قاب آینه پرداخت و این محصول با الهام گیری از مفهوم نور در فلسفه و حکمت اسلامی و کاربرد نقوش نمادین و زبان تصویری رمزی شامل نقوش شمسه، گل های ختایی و اسلیمی و عدد 12 تولید شده است.

بیان مسئلهگرز گاوسر یکی از ابزارهای جنگی نمادین در داستان های اساطیری و وسیلهٔ دستگیری ضحاک در شاهنامهٔ فردوسی است. تصویر این اثر در نگاره های شاهنامهٔ طهماسبی ترسیم شده است و صحنه ای به دار آویختن ضحاک توسط فریدون یکی از نگاره هایی است که نقش گرز گاوسر در آن دیده می شود. همچنین گرز گاوسری با مشخصاتی مشابه در موزهٔ متروپولیتن نیویورک وجود دارد که نمونه ای عینی از این ابزار جنگی است. وجود شباهت فرم و ظاهری نمونهٔ گرز گاوسر فلزی و تصویر نقش شده در نگارهٔ به دار آویختن ضحاک در شاهنامهٔ طهماسبی ضرورت انجام پژوهش حاضر را ایجاب کرده است. هدف پژوهشهدف پژوهش حاضر شناسایی وجوه اشتراک و افتراق گرز گاوسر در نگارهٔ شاهنامهٔ طهماسبی و نمونهٔ موجود در موزهٔ متروپولیتن است.  سؤال پژوهشپرسش مطرح شده در پژوهش حاضر این است: نقش گرز گاوسر فریدون در نگارهٔ به دار آویختن ضحاک (شاهنامهٔ طهماسبی) و نمونهٔ شماره 1882.25.36 موجود در موزهٔ متروپولیتن نیویورک چه وجوه اشتراک و افتراقی دارند؟  روش پژوهشپژوهش پیشرو با تجزیه و تحلیل اطلاعات کتابخانه ای و داده های اسنادی و با رویکرد توصیفی-تحلیلی و تطبیقی انجام شده است. نمونه های مورد بررسی نیز شامل نقش گرز گاوسر در نگارهٔ به دار آویختن ضحاک از شاهنامهٔ طهماسبی و گرز فلزی موجود در موزهٔ متروپولیتن است. نتیجه گیرینتایج نشان می دهد نمونهٔ گرز گاوسر موزهٔ متروپولیتن دارای فرمی مشابه با نقش گرز فریدون در نگارهٔ موردنظر است و دارای رنگ و جنس آهنی است و تزئینات طلایی و زراندود دارد، در حالی که گرز ترسیم شده در نگاره به رنگ طلایی است.