مجتبی سلطانی احمدی

مقاله حاضر به رفتارشناسی «حزب زحمتکشان ملت ایران - نیروی سوم» از تأسیس این حزب در مهرماه 1331 تا وقوع کودتای 28 مرداد 1332، براساس نظریه بحران توماس اسپریگنز می پردازد. این نظریه متشکل از چهار مرحله است: 1. مشاهده بحران، 2. شناسایی عامل بحران، 3. ترسیم جامعه آرمانی و ۴. ارائه راه حل. هدف از این پژوهش، شناسایی گونه های رفتاری حزب زحمتکشان ملت ایران – نیروی سوم (با تکیه بر ارگان رسمی این حزب یعنی روزنامه نیروی سوم) در مواجهه با بحران هایی است که نهضت ملی از مهر 1331 تا مرداد 1332 با آن دست به گریبان بود. شیوه جمع آوری داده ها در این مقاله، کتابخانه ای و اسنادی و سیاق تجزیه وتحلیل داده ها، روش تاریخی با رویکرد توصیفی-تحلیلی است. براساس یافته های پژوهش، گردانندگان حزب نیروی سوم از بدو تأسیس حزب تا کودتای 28 مرداد، سه بحران اقتصادی، سیاسی و بین المللی را شناسایی کرده و در راستای حراست از نهضت ملی و حمایت از دولت مصدق، به کشف عوامل این آشفتگی و ارائه راه حل برای گذار از بحران پرداختند. ازنظر مؤسسان حزب، عامل بحران اقتصادی، محاصره اقتصادی توسط انگلیس و اتکای مطلق دولت به اقتصاد غیرنفتی، عامل بحران بین المللی، سیاست استعماری انگلیس، آمریکا و شوروی و عامل بحران سیاسی استبداد بود. ازاین رو حزب مزبور، چاره گذار از بحران اقتصادی را روی آوردن به بودجه بدون نفت، راه حل عبور از بحران بین المللی را اتکا به نیروی سوم و راه حل بحران سیاسی را تشکیل نظام جمهوری می دانست.

قشربندی اجتماعی یکی از موضوعات مهم در حوزه جامعه شناسی تاریخی بشمار می رود چراکه ساختار قشربندی و نوع طبقات اجتماعی در هر جامعه ای نه تنها می تواند در حوزه واکاوی تاریخ اجتماعی یک کشور، بلکه در زمینه بررسی بخشی از تاریخ سیاسی، فرهنگی و اقتصادی آن نیز به نوعی اثرگذار باشد. هدف این مقاله، شناخت و ارزیابی یکی از اقشار اجتماعی تاریخ سده اخیر ایران یعنی بورژوازی کمپرادور یا همان طبقه سرمایه دار وابسته با تمرکز بر عملکرد یکی از خاندان های متنفّذ دوره پهلوی و منتسب به این قشر به نام رشیدیان است، چنان که بر محور این سوال تدوین گردید که:آیا رشیدیان ها را می توان بعنوان یک نمونه از وجود قشر بورژوازی کمپرادور در ایرانِ معاصر دانست؟ بر این مبنا، ما با روش پژوهش کتابخانه ای بر اساس گردآوری داده ها از منابع و اسناد تاریخی، و شیوه پژوهش تحلیلی با تاکید بر واکاوی ویژگی های قشر بورژوازی کمپرادور و تطابق آن با خصایص خانواده رشیدیان سعی کردیم به سوال مزبور پاسخ دهیم. یافته ها دالِّ بر این است که رشیدیان ها تقریباً همه مشخصات طبقه سرمایه دار وابسته در حوزه های سیاسی، فرهنگی و اقتصادی را داشتند چنان که همکاری وارتباط تنگاتنگ با دولت خارجی و مقابله با نیروهای ملّی گرا از یک سو و رویکرد محافظه کارانه و ارتجاعی در حوزه سیاست داخلی از سوی دیگر، بعلاوه وابستگی فرهنگی، نوکیسگی، لمپن مآبی و مشی فکری کاملا منفعت طلبانه، همچنین در حوزه اقتصادی نیز رانت خواری و انحصارطلبی از یک طرف و ایفای نقش پُررنگ در بازار واسطه گری، دلّالی و کارچاق کنی از طرف دیگر، همگی حکایت از ماهیّت بورژوازی کمپرادور رشیدیان ها داشت.