حسین قائمی اصل

کتاب های دین و زندگی مقطع متوسطه دوم، در نظام آموزش و پرورش جمهوری اسلامی ایران، در موضوع تعلیمات دین اسلام، برای مخاطبان نوجوان، به عنوان منبع اصلی آموزش دین، مورد استفاده قرار می گیرد؛ به همین جهت، لازم است این کتاب ها از جهات مختلف مورد نقد و ارزیابی قرار گیرند. نقد این کتب به روش تحلیل محتوا، نشان می دهد آموزه های فقهی کمترین سهم را در آموزش دینی نوجوانان دارد. این در حالی است که احکام فقهی کارکردهای مهمی مانند توجه دادن به پاکیزگی، وقت شناسی، مسئولیت پذیری و اطاعت پذیری دارد. فقدان نگرش سیستمی مؤلفان این کتب به دین، از جمله در احکام شرعی سبب گردیده است حتی در موضوعات محدود طرح شده، آموزه های فقهی در موضوع خانواده و اقتصاد که موضوعات مهم و اولویت دار در جامعه ایران است، از جهات مختلف قابل نقد باشد. این پژوهش تلاش دارد با تبیین جایگاه آموزه های فقهی در تربیت یک نسل سالم، پیشنهادی در راستای تبیین سیستمی احکام خانواده و اقتصاد باتوجه به اهمیت آن در زندگی فردی و اجتماعی آینده ایران، ارائه دهد.

واژه «حق» یکی از پرکاربردترین واژه ها در قرآن کریم است که با وجود وضوح ظاهری، معنای دقیق آن نیازمند ریشه شناسی است و در قرآن کریم، در بیش از 30 معنای مختلف، همچون: اللّٰه، پیامبرN، قرآن، اسلام، عدالت، صدق، کعبه، حظّ و...، به کار رفته است که نشانگر غموض مفهوم این واژه در قرآن کریم است. در این پژوهش با استفاده از دانش ریشه شناسی و معناشناسی تاریخی، ارتباط کاربردهای متنوع این واژه با محوریت اصل لغوی «وجود» تبین می گردد. این رهیافت نو به واژه «حق» ضمن تأیید پاره ای برداشت های فلاسفه از واژه حق، به مستند اصل اعتبار اجتهاد لغوی، می تواند راهگشای تفسیر فلسفی بسیاری از آیات دیگر در قرآن کریم باشد که فلاسفه به خاطر دوری از متهم شدن به تفسیر به رأی، به جهت عدم مبنای لغوی، به آن استناد نکرده اند. همچنین می تواند تأثیری بر رتبه بندی موضوعات مختلف وجود از حیث اهمیت و ثمرات آن داشته باشد.

آیات متشابه لفظی، آیاتی از قرآن کریم هستند که از نظر لفظ و معنا به یکدیگر شباهت دارند. بیشتر آیات متشابه لفظی، در داستان حضرت موسی و آیات مربوط به قوم یهود است. یکی از این موارد، آیات 60 سوره بقره و 160 سوره اعراف است که تفاوت روشنی در کاربرد دو واژه «انفجرت» و «انبجست» دیده می شود. در کتاب های توجیه آیات متشابه لفظی، دلایل گوناگونی برای این اختلاف در کاربرد واژگان این آیات متشابه لفظی ذکر شده است. ولی دلایل ذکرشده قابل نقد است و نمی توان به آن ها اعتماد کرد. دانش ریشه شناسی با ابزارهای مختلف، مانند: مقارنه واژگان بین زبان های سامی، شناخت اصل لغوی، اصل مضاعف، معناشناسی تاریخی و... می تواند کمک شایانی به فهم واژگان قرآن و توجیه آیات متشابه لفظی نماید. در این پژوهش با استفاده از ابزارهای دانش ریشه شناسی و با توجه به سیاق آیات که هر دو جزء قرائن لفظی معتبر هستند، توجیهی جدید در علت این اختلاف ذکر می شود که انطباق بیشتری هم با معنای دقیق واژگان و هم با سیاق آیات دارد.

روش تفسیر ساختاری، روش تفسیر نوین است که روابط و مفهوم بین آیات در پرتو غرض سوره کشف می شود، برخی در مبنای این روش تفسیری، شک و تردید دارند؛ زیرا بر این باورند که این روش حداکثر، چهره منسجمی از آیات سوره را نشان می دهد و نمی تواندیک روش مانند: تفسیر قرآن به قرآن یا تفسیر روایییا عقلی باشد و به فهم جدیدی از آیات منجر شود.در این پژوهش کوشش شده است با تأکید بر روش تفسیر ساختاری و کارکرد این روش در فهم آیات مشکلی از سوره بقره نشان داده شود. استفاده از روش تفسیر مدّنظر نشان می دهد، می توان با توجه به ساختار سوره و سیاق آیات به معنای روشن و منطقی دست یافت.غرض سوره بقره، بزرگ ترین سوره قرآن، درباره شناخت یهود و تبیین نحوه تعامل مسلمانان با ایشان است. قرآن کریم خود را مصدّق تورات و ناظر بر آن معرفی می کند؛ بنابراین در فهم آیات این سوره، باید به باورهاییهودیان، در موضوعات طرح شده توجه داشت؛ زیرا در این سوره خداوند با یهود که مخاطب مستقیم و غیرمستقیم است، بارها سخن گفته است. توجه به پیشینه کاربرد برخی از واژگان و یا مفاهیم طرح شده در این سوره مانند: «راعنا»، «مساجد الله»، «یتخبطه» در کتاب مقدس و جایگاه این آیات در ساختار سوره می تواند در فهم این آیات و یا حل مشکل تفسیری آن مؤثر باشد.

پژوهشگرانی که به بررسی اقطاع نظامی در عصر سلجوقی و ارزیابی تلاش های وزیر نظام الملک طوسی در ایجاد و نقش او در تحول ساختاری آن در قیاس با عصر بویه ایان قبل از آن پرداخته اند نظریه های مختلف و متفاوتی دارند که این اختلاف ناشی از نوع نگاه این پژوهشگران به گفتارهایی است که در این باره در کتاب «سیاست نامه» نظام الملک آمده است. در میان این پژوهشگران، تنها گروه اندکی تلاش نموده اند که گفتارهای نظام الملک را در کتاب سیاست نامه به صورت تاریخی و عمیق و بر مبنای تحولات سیاسی، فکری، اقتصادی و نظامی عصر سلجوقی مورد بررسی و مطالعه قرار دهند. نویسنده این مقاله سعی دارد سیر تحول تاریخی مفهوم اقطاع در عصر پادشاهان بزرگ سلجوقی (طغرل بیگ،آلپ ارسلان، ملکشاه) را مورد بررسی قرار داده و تلاش های وزیر نظام الملک طوسی و نقش او در پیدایش اقطاع نظامی را در پرتو دیگر منابع تاریخی واکاوی کند. در این بحث و بررسی رابطه میان میراث ترکی و اقدامات اقطاعی عصر بویه ای و اقدامات و تلاش های نظام الملک مورد توجه قرار گرفته است. همچنین در این مقاله اشاره های تاریخی موضوع اقطاع نظامی در منابع اولیه مورد ارزیابی قرار گرفته است و در کنار آن گفتارهای مربوط به این نوع اقطاع در کتاب سیاست نامه که نظام الملک آن را در اواخر حیات خود تالیف نموده است با دقت خاصی بررسی می شود.

عدیّ بن زید العبادیّ من کبار شعراء العصر الجاهلیّ العربیّ، وبما کان هذا الشاعر یجید اللغتین العربیه والفارسیّه أصبح من مترجمی البلاط الساسانیّ وکتّابه ثم عهدت إلیه السفاره بین کسری وبین قیصر الروم. هذا الاتّصال بالبیئه الحضریّه الساسانیه والثقافه الجدیده زرع الثقه والنموّ فی نفس الشاعر وأبعده عن بعض القیم السلبیه السائده بین العرب الجاهلیّین وأحدث تغیراً ثقافیّاً کبیراً فی سلوک الشاعر وتفکیره من خلال اکتسابه بعض مبادئ وأهداف وعلاقات إجتماعیه ذات قیمه علی المستویات الشخصیّه والإجتماعیّه والمهنیّه. هذا التغیر السلوکی مصداق لِما افترضه إریک إریکسون فی نظریته حول نموّ النفس الإجتماعیّ عند کل فرد یلمس تجارب جدیده من المجتمع وثقافته فی مراحل العمر. أخبار عدیّ بن زید العبادیّ وأشعاره فی کتب الأدب تؤکد علی علاقه واضحه بین مراحل التقدّم فی العمر عند البلاط الساسانیّ وإلتزامه ببعض المعاییر الإجتماعیه الحضاریه وفقاً للتفاعل بین الشاعر وبیئته الثقافیّه کما اعتبره إریکسون فی نظریته المعروفه ویمکن رصد هذه العلاقه من زاویه المعانی، والموضوعات والصوّر الشعریه عند الشاعر حتی ندرک ملامح الحضاره الفارسیه فی أسلوبه الشعریّ الذی قد یختلف عن شعراء العصر الجاهلیّ.