جمال طالبی قره قشلاقی

الالتزام فی الأدب یعنی أن یوظّف الأدیب أو الشاعر مقدرته الفکریه والفنیه فی خدمه مجتمعه، ویصوّر متطلبات شعبه، آلامه وأحلامه بلغه صادقه دون تحیّز إلى أغراض ذاتیه أو مجموعه سیاسیه محدده، وتشکّل هذه الفکره جوهر الأدب الملتزم. انطلاقاً من هذه الفکره، شهد شعر ثورات الربیع العربی بمصر عام 2011 شعراً ملتزماً بعد انحساره عقوداً من الزمن یعالج أهمّ القضایا السیاسیه والاجتماعیه التی تعانی منها المجتمع المصری فی عهد مبارک. هذه الدراسه حاولت بمنهجها الوصفی التحلیلی أن تدرس تمظهرات الالتزام فی شعر ثورات الربیع العربی بمصر قبیل ثوره ینایر 2011 وبعیدها عند شعراء مشهورن من أمثال عبدالمعطی حجازی وفاروق جویده وعبدالرحمن العشماوی وغیرهم من الشعراء المغمورین. ومن النتائج المهمه التی توصّلت إلیها الدراسه هی أنّ الاستبداد السیاسی بمصر زمن حسنی مبارک، والمشاکل الاجتماعیه کالفقر والبطاله کانا من أهمّ بواعث ثوره الربیع العربی فیها. فلذلک رکّز الشعراء الملتزمون على استبداد السلطه وتغییب الحریه فرفضوا الحکومه وتحدّوها لفساد الأنظمه الحکومیه. کما تناول هؤلاء الشعراء مشاکل اجتماعیه کثیره أهمّها الفقر والجوع والبطاله، ولم ینسوا التندید بالشعراء الذین لم یقوموا بدورهم الریادی فی تثویر الشعب وتوعیته. ومن الناحیه الفنیه اقتبس الشعراء الملتزمون کثیراً من مضامنیهم من الموروث الدینی وربّما یکمن السبب فی أنّ جذور الثوره المصریه ومقاصدها إسلامیه. الکلمات الرئیسه: الشعر المعاصر، ظاهره الالتزام، الربیع العربی، مصر.

«سجین المرایا» عنوان روایه لسعود السنعوسی الروائی الکویتی الذی بدأها بهذه الجمله من طاغور الهندی (إنّ من یحمل مصباحه خلف ظهره لا یرى غیر ظلّه أمامه) وبهذه العباره یحاول الکاتب أن یعبّر عن محتوى الروایه بعباره مختصره موجزه فلسفیه، ویلامس من خلالها أعمق المعانی الموجوده فیها. لیست هذه الروایه مجرد روایه درامیه رومانسیه، بل یظهر من خلال تفاصیلها أنّها تدور حول البحث عن الذات واکتشاف الهویه المشتته والضائعه والجری وراء السعاده. تلعب الزمکانیه دوراً فعالاً فی تسریع وتجدید مسار أحداث الروایه، وهی تقنیه تعدّ لدى الکثیر من النقاد من أهمّ البنى السردیه لفهم وتصوّر الأحداث فی البناء الروائی. فانطلقت هذه الدراسه إلى معالجتها وبیان صور تمظهرها المختلفه ودلالاتها عبر منهجها الوصفی التحلیلی. توصّلت الدراسه بعد عرض الموضوع وتحلیله إلى أنّ تمظهرات البنیه الزمکانیه فی الروایه یغلبها الطابع الزمانی أکثر من المکانی؛ لأنّ الروایه تسرد الجانب المعنوی لقصه معاناه عبد العزیز بطل الروایه الذی عاش حیاه الوحده والتشاؤم. کما هو بیّن أنّ الزمن داخل الروایه تطغى علیه آلیه الاسترجاع أکثر من الاستباق؛ لأنّ حبک الأحداث فی الروایه یتمرکز على الماضی. وأخیراً، إنّ جمالیه الهیکل البنائی السردی تکمل فی تسریع السرد وتبطئته وما یحتویان من خلاصه ومشهد ووقفه؛ حیث أحدثت هذه الآلیات فی مجملها نغماً متکاملاً یروی قصه بطل (عبد العزیز) یعانی من الوحده والغربه ویحاول استعاده ذاته والکشف عن هویته.

إن شهریار و نازک الملائکه یعتبران کشاعرین رائدین فی الأدبین الفارسی والعربی المعاصرین. هناک قواسم مشترکه بین آراءهما. حصلت هذه الأخیره علی حب حقیقی بعد الخیبه فی العلاقات الغرامیه والإصابه بالحیره والحزن حتی وصلت إلی إنشاد الشعر الغرامی بمراتبه العلیا. قد ظهر روح مکافحه الظلم وحب الإنسان والعداله وبیان الآلام الاجتماعیه فی أشعارهما. هذان الشاعران یعدّان الآلام الاجتماعیه المصابه بها بلادهما مصوّرین شعورهما بالمسؤولیه إزاء الوطن. لا شک أنه کان لشهریار ما کان لنازک من لغه نافذه سلسه فی کتابه قصص الحیاه الدراماتیه إلی حد لانکاد نراه بین الشعراء المعاصرین. فالأشعار الاجتماعیه والسیاسیه لشهریار وغزله الغرامی وأشعاره الترکیه خاصه تلقی الضوء علی حنینه إلی أیامه الطفولیه، الأمر الذی یعجب به سائر الشعراء فی الأدبین الترکی والفارسی والأدب العالمی. تهدف المقاله معتمده علی المنهج الوصفی التحلیلی إلی التعریف بالخلود وجذبه الأشعار الاجتماعیه والعرفانیه لهذین الشاعرین کی تکشف عن سر تأثیر ذوی المعرفه والرأی فی تطور مضامین کالعداله وکفاح الظلم والفقر والعلاقات الغرامیه.

یمثّل الصراع الحضاری بین الثقافات الغربیه والشرقیه إشکالیه مهمّه سبّبت أزمه هویاتیه فی کثیر من المجتمعات الإنسانیه خاصه الشرقیه منها. استطاع بعض الروائیین العرب أن یجسّدوا هذا الصراع المریر بین الحضارتین الغربیه والشرقیه وهی موضوع العلاقه بین الأنا والآخر. وعلى الرغم من أنّ نخبه من الکتّاب العرب قد سبقوا إلى طرح هذه الإشکالیه الحضاریه فی کتاباتهم، إلا أنّ روایه «کم بدت السماء قریبه» لبتول الخضیری من الإبداعات التی عرضت لهذه القضیه بشکل موسع، فقد عالجتها بدقه وعمق کبیرین فی مستواه الحضاری (الفکری) من خلال توضیح الجانب المادّی والاجتماعی والنفسی لسلوک الشخصیات فی الروایه، وأخذت یکشف النقاب عن الصراع الجوهری بین الحضارتین. تهدف هذه الورقه البحثیه بالاعتماد على منهج النقد الثقافی ومقاربته الوصفیه والتحلیلیه إلى تسلیط الضوء على موضوع الصراع الحضاری فی تلک الروایه من خلال بعض العیّنات النصیه. یمثّل الأب فی هذه الروایه رمزاً للحضاره العربیه الإسلامیه، وتمثّل الأمّ رمزاً للحضاره الغربیه، وقد احتارت طفلتهما بین هذا الصراع وأصیبت بأزمه هویّاتیه سبّبت تذبذبها السلوکی فی العادات والتقالید، فلا تعرف لمن یکن ولاءها! ومن أهمّ ما توصّلت إلیه الدراسه أنّ البناء السردی فی هذه الروایه قام على محوریه الأنا والآخر التی سیطرت على کلّ العلاقات فیه، إذ کانت العلاقه بینهما علاقه صراع دائم ومستمرّ لم تؤدّ إلى تواصل الحضارتین والتفاعل بینهما، بل أدّت إلى خلق شخصیه مرتبکه وضائعه متمثّله فی طفلتهما، بحیث فقدت هویّتها، ولمتستطع أن تحدّد انتمائها بشکل دقیق، بل بقیت تعیش على تذبذب فی سلوکیاتها کما أنّها لمتقدر أن تحدد ولاءها بکلّ من الحضارتین.

یکی از مباحثی که از سده های آغازین تاریخ اسلام مورد اهتمام زبان شناسان مسلمان، مفسّران و نیز مستشرقان قرار گرفته است، مسأله واژگان غیر عربی در قرآن کریم می باشد. این مسأله در پژوهش های زبان شناختی قرآن از اهمیت بسیاری برخوردار بوده، و دیدگاه های متعددی را بیان نموده است. سه دیدگاه اصلی موافق، مخالف، و بینابین ماحصل پژوهش های زبان شناسان قدیم در این حوزه به شمار می رود. ولی واقعیّت این است که علوم زبان شناختی وجود واژگان غیر عربی در قرآن را مقوله اثبات شده ای می داند. در مقاله حاضر که رویکرد توصیفی تحلیلی دارد، واژگان غیر عربی موجود در قرآن از منظر زبان شناسی جدید مورد بررسی قرار گرفته است. مهم ترین یافته پژوهش حاضر این است که واژگان غیر عربی در قرآن غیر قابل انکار است و انکار آن در تعارض با یافته ها و دیدگاه های علوم زبان شناختی جدید است. واژگان مذکور صدها سال پیش از نزول قرآن وارد زبان عربی شده، و با ساختاری آوایی و صرفی زبان عربی سازگار گشته است. از سوی دیگر، خاستگاه واحد زبان های سامی که عربی یکی از آن هاست دلیل دیگری بر اثبات وجود واژگانی از خانواده زبان های سامی در قرآن است.

الثنائیات الضدیه نوع من البناء النصّی یوظّفه الشاعر لکشف الأنساق الضدیه داخل نصّه. هذه البنیه النصّیه تعدّ من أهمّ الظواهر البیانیه فی شعر البیاتی، وقد وظّفها بشکل لافت للنظر لیعبّر عن آرائه وأحاسیسه. ولم یکن توظیف هذه الثنائیات إلا للتعبیر عن التجربه التی عاشها الشاعر، فاستطاع أن یصوّر لنا العالم بکلّ مناقضاته. هذه الورقه البحثیه تناولت بمنهجها الوصفی التحلیلی الثنائیات الضدیه البارزه فیه، منها ثنائیه الموت والحیاه، الأنا والآخر، والرحیل والعوده، والحبّ والثوره، والوطن والمنفى وأخیراً ثنائیه الأزمنه. ومن أهمّ النتائج التی توصلت إلیها هو أنّ الثنائیات الضدیه فی شعر البیاتی تحرّرت من ضیق الرؤیه فی استعمال المفردات المتضاده لفظاً مقابل الآخر، وأخذت دلالات سیاسیه واجتماعیه مختلفه منها نقد السلطات السیاسیه، ونقد الأوضاع المأساویه التی یعیشه الشعب العراقی. کشفت الدراسه أنّ الموت فی تفکیر البیاتی لازم للحیاه والتجدد، وذلک لبناء مستقبل زاهر للشعب العراقی بإضفاء دلاله أسطوره ققنوس على بعض شعره أحیاناً. فاستطاع البیاتی على الرغم من تقابل الموت والحیاه أن یعقد علاقه تلازم بینهما من أجل الغرض المذکور. والآخر عمل فی شعر البیاتی لرفض الواقع السیاسی والاجتماعی کما یظهر ذلک فی ثنائیه الشاعر / الحلاج، وأضفى على نصّه دلالات التلاحم بین الواقع والتاریخ. ولاحظنا أنّ الشاعر جاء بثنائیه الشاعر / الیسوع اختزالاً لکلّ معانی الألم والتضحیه والمکابده حیث یتألّم من أجل الآخرین ولیس فی ذاته. وقد عقد البیاتی بین الحبّ والثوره علاقه تلازمیه فأظهرت النماذج أنّ الثوره لا تتحقق إلا بالحبّ. أثبتت الدراسه أیضاً أنّ المعاناه فی الغربه واحتمال الآلام لم تکن إلا بغیه بناء مستقبل زاهر.

یعدّ عبدالإله بن عرفه واحداً من الروائیین فی المشرق العربی یحمل رؤیه متمیزه للکتابه وتسعى کلّ أعماله السردیه لتجلیه هذه الرؤیه والتعبیر عنها بطریقه متفرده. فجاءت روایته بحر نون عملاً جدیداً غیر مألوف فی السرد العربی المعاصر إذ نسجها من مراجع أهمها التاریخ والتصوف، وکلّ ذلک أدّى إلى تشکیل بناء سردی من نوع جدید. إنّ السرد الروائی فی روایه بحر نون سار فی مساریْ التاریخی للحیاه والوجود، والعرفانی لأسفار الأرواح الکونیه. هذا البحث حاول بمنهجه الوصفی والتحلیلی أن یلقی الضوء على المسار الثانی أی العرفانی، ویدرس آلیات السرد الصوفی وتمظهراته من خلال أبعادها الفکریه والجمالیه المتمثّله فی اللغه. والدراسه تحدّثت أیضاً عن الرموز الصوفیه المستخدمه فی الروایه خاصّه الرموز الحرفیه والعددیه. توصّلت الدراسه فی نهایه المطاف إلى أنّ روایه بحر نون استمدّت مرجعیتها الفکریه من التراث التاریخی والصوفی وعلى رأسه فکره محیی الدین بن عربی فی کینونه الوجود الإنسانی والذات الإلهیه المطلقه. والأحداث فی الروایه سارت فی تفاعل مستمر مع هذه الفکره، کما کشفت الدراسه مسایره الفضاءات الروائیه الصوفیه بها لتخصیب البنیه السردیه. وقد جاء استدعاء السارد للشخصیات الدینیه فی مشاهد مختلفه من الروایه انسجاماً مع البؤره المعرفیه، وبهدف إضفاء شعریه ذات دلالات جدیده على نصّه. وأخیراً کشف البحث أنّ السارد وظّف معجماً صوفیاً رائعاً فی نصّه بجانب رموز عددیه وحرفیه، وأشکال هندسیه ذات دلالات صوفیه، وکلّ ذلک جاء فی تفاعل مستمر مع البنیه السردیه.

نحو یا دستور زبان عربی یکی از مواد درسی بسیار مهم در دوره کارشناسی و نیز در دوره های تکمیلی برای غیر عرب زبانان به شمار می رود. نحوه تدریس این ماده همواره آمیخته با دشواری های زیادی بوده است، و دانشجویان و فراگیران، همواره بر سخت و یکنواخت بودن قواعد، روش های تدریس خشک و غیر فعال و مسائلی از این دست اشاره می کنند. در جستار حاضر، ضمن تأکید بر جدا نمودن دو مقوله نحو علمی و نحو آموزشی، راهبردهای سنتی مورد اشاره قرار گرفته و محاسن و معایب آن ها مورد مداقّه قرار گرفته است. علاوه بر آن راهبردهای جدیدی نیز جهت کاربست اساتید پیشنهاد شده، و معایب و محاسن آن ها نیز مورد بررسی واقع شده است. ما حصل جستار حاضر این است که ما باید ضمن پرهیز از تدریس مباحث نحوی غیر ضروری، بیشتر به جنبه های کاربردی آن توجه نمائیم، و راهبردهای جدید و مشارکتی را جهت بهبود فرایند یاددهی یادگیری به کار ببندیم.

بحسب ما هو معروف تبدأ الآیه 24 من سوره النساء بالحدیث عن تحریم الزواج من النساء المحصنات ثمّ یستثنی من ذلک الزواج من الإماء، غیر أنّ المفسّرین لم یتفقوا فی معنى الجزء الأول منها. یتبیّن من دراسه التفاسیر منذ بدایه الإسلام حتى الآن أن هناک خمسه آراء مختلفه حول هذه الآیه القرآنیه. ترى هذه التفاسیر أنّ هذا الجزء من الآیه، کالآیه السابقه، یقصد تحریم الزواج من المتزوجات أو الحرائر إلا الأسیرات أو الإماء أو المهاجرات أو أقل من أربع زوجات. ومع ذلک، یمکن ملاحظه بعض إشکالیّات فی هذه الآراء مثل الغموض فی الدلاله، والضعف فی الروایات المعتمده، ومعارضه بعض الآراء للروح العامه للتعالیم الإسلامیه، وما إلى ذلک. یهدف البحث الحالی بمنهجه الوصفی والتحلیلی، ومن خلال دراسه 210 تفاسیر متوفره فی برمجیات جامع التفاسیر (3) إلى عرض وتحلیل وجهات النظر المذکوره، بالاعتماد على الأدله النصیه المستمره والمتقطعه، وأخیراً توصّل إلى وجهه نظر جدیده ومغایره، وهی أنّ الواو فی بدایه الآیه لیست للعطف، بل هی استئنافیه، وهذه الآیه لیست استمراراً للتحریم المذکور فی الآیه السابقه، وإنّما لها معنى مستقل. ومن جانب آخر، إنّ المحصنات هی النساء العفیفات، ولیس النساء المتزوجات، وتشمل جمله ﴿ما ملکت أیمانهم﴾ الإماء أیضاً. وکذلک عباره ﴿والمحسنات من النساء إلا ما ملکت أیمانکم﴾ مبتدأ، وجمله ﴿کتاب الله علیکم﴾ خبره، وکلاهما مرفوع. ولذلک، تشیر الآیه إلى الرّجال لیتوجّهوا إلى الزواج من النساء العفیفات من غیر الإماء. وبالطبع، إن الآیه التالیه خفّفت الحکم المذکور، وأجازت للرجال، فی حاله عدم القدره المالیه، أن یتزوّجوا من الخادمات المؤمنات.

نیم نگاهی به تفاسیر قرآن کریم در خصوص آیه ی شریفه ی ﴿... قالُوا أَ تَجْعَلُ فیها مَنْ یُفْسِدُ فیها وَ یَسْفِکُ الدِّماءَ..﴾ (بقره:30) نشان می دهد که مفسران در این خصوص دیدگاه های متفاوت و توجی هی گوناگونی ارایه نموده اند. این مطالعه در صدد آن بوده تا با بررسی ساختاری داستان کشتن گاو به وسیله قوم موسی (ع) به این سوال پاسخ دهد که چگونه و از کجا فرشتگان می دانستند که انسان خونریز است و چگونه به خداوند در این خصوص اعتراض نموده و گفتن د« اَ تجعلُ فیها من یفسدُ فیها؟» برای این منظور با استفاده از روش توصیفی – تحلیلی و ابزار سندکاوی و کتابخانه ای، داده های لازم گردآوری و مورد تحلیل قرار گرفتند. نتایج نشان می دهد که این سخن فرشتگان، نمی تواند ابتدایی بوده و حتماً مسبوق به سابقه ای است و ما این را از عبارت ﴿لا عِلْمَ لَنا إِلاَّ ما عَلَّمْتَنا﴾ (بقره:32) می توانیم دریافت کنیم به عبارت دیگر فرشتگان این آگاهی را قبلاً از خداوند متعال دریافت نموده بوده اند منتهی این مهم به جای این که در آغاز داستان ذکر شود در انتهای آن بیان گردیده است.

إنَّ الصور الحسیّه هی آلیه من آلیات تشکیل الصوره الشعریه وتسهم فی تعمیق المعنی وتکثیف الدلاله، فلهذا یجمع بین المدرکات ویآلف بین وظائف الحواس بما یمنح تجاوباً جمالیّاً یعین علی إثراء الإمکانات الإیحائیه. إبراهیم مصطفى الشاعر والناقد العراقی المعاصر قد وظّف هذه الآلیه بکثره فی شعره خاصه فی دیوانه «وألقیت بی» الذی خصّه بأشعار ثوریّ تجاه قضایا الأمّه الإسلامیه والعربیه؛ وقد عبّر الشاعر فی هذا الدیوان عن حبّ الوطن وأبدیه الذود والدفاع عنه بأشکال تعبیریه رائعه ممّا دفعنا إلى دراسه الصور الحسیّه وأثرها على نفس المتلقّی ووقعها علیه وفق المنهج الوصفی والتحلیلی. ومن أهمّ ما توصّلت إلیه الدراسه فی نهایه المطاف أنَّ الشاعر بنى دیوانه على الصوره الحسیّه ووظّف فیه حواس الخمس: البصریه، الشمّیه، السمعیه، اللمسیه، والذوقیّه، واستخدم الصورتین البصریه والسمعیه أکثر من غیرها، فلعب هذان الحسّان دوراً محوریاً فی بنیه قصائده. کما کشفت الدراسه أنّ الصور الحسیّه فی قصائد الدیوان ساعد على تولید دلالات إیحائیه قویّه دفعت المتلقی إلى التأمّل وفتحت أمامه أبواب ممارسه ذهنیه وقراءه فاحصه لشعره.

عناصر زبرزنجیری شامل آن دسته از نشانه هایی است که فراتر از الفاظ می تواند در معنای مراد گوینده از میان چند معنا یا تشخیص و کشف معنای صحیح، مؤثر باشد. همان گونه که از معنا می توان عناصر زبرزنجیری را دریافت، خود معنا نیز با به کارگیری این عناصر بهتر القا می شود. گرچه قرآن به صورت متن در اختیار ما قرار گرفته، ازآن رو که کلامی قصدگراست، معانی آن یقیناً می تواند در بازیابی عناصر زبرزنجیری آیات مؤثر باشد؛ متقابلاً درک و بهره گیری از این عناصر می تواند در تعیین معنای مراد مؤثر باشد. این پژوهش کتابخانه ای به روش توصیفی تحلیلی با تکیه بر مختصات سه عنصر زبرزنجیری؛ شامل تکیه و آهنگ و درنگ، نسبت به تطبیق آن ها با نمونه هایی از آیات قرآن کریم در سطح جمله پرداخته و به این نتیجه دست یافته است که می توان باتوجه به محل تکیه در سطح جملات، آهنگ کلام و محل وقف و سکت، معنای صحیح را از دو معنای محتمل به دست آورد و باتوجه به معنای آیه دریافت که محل تکیه در سطح جملات کجاست، آهنگ کلام به چه صورت و محل وقف و سکت در کدام موضع است. اهمیت این جستار ازاین روست که تاکنون در هیچ نظر تفسیری یا پژوهشی، عناصر زبرزنجیری برای تشخیص معنای آیه بررسی یا پیشنهاد نشده است.

زمان در روایت یکی از مؤلفه های اساسی و جدایی ناپذیر است که خط سیر روایت بر اساس آن پیش می رود. با تجسّم زمان در داستان، می توان به درک بهتری از ساختار زمان و اهمیت آن در روایت های داستانی دست یافت. در دهه های اخیر، این مقوله توجه بسیاری از پژوهشگران را به خود جلب کرده است، که از جمله آنها می توان به ژرار ژنت، منتقد ساختارگرای فرانسوی، اشاره کرد. او میان زمان متن و زمان داستان تمایز قائل شده و آن را به سه جزء تقسیم می کند: نظم، تداوم و بسامد. پژوهش حاضر با رویکرد توصیفی و تحلیلی، به نقد و بررسی مؤلفه های زمان مندی روایی در رمان «الجنّیه» غازی قصیبی بر مبنای نظریه ژرار ژنت می پردازد. از مهم ترین یافته های این جستار می توان به این نکته اشاره کرد که غازی قصیبی با قرار دادن طرح روایت در ساختاری غیرخطی و به کارگیری تکنیک هایی چون ترتیب، تداوم و بسامد، توانسته است داستانی چندلایه با مضامینی بی سابقه خلق کند. این تکنیک ها نقش های کلیدی در شکل گیری ساختار رمان ایفا کرده اند. زمان پریشی با دو حالت گذشته نگر و آینده نگر اهمیت بالایی در معرفی شخصیت های جدید، آشنایی با پیشینه آنان، کشف ماهیت تعاملات شخصیت ها و حرکت بخشی به سیر حوادث داستان ایفا کرده و خواننده را برای پیگیری تحولات آتی تحریک می کند. مقوله تداوم زمان نیز با شکل های گوناگون از جمله درنگ، حذف، خلاصه و صحنه نمایشی، در تسریع یا کندی سرعت حوادث و به تصویر کشیدن ایدئولوژی شخصیت ها مؤثر بوده است. همچنین، بسامد تک محور در مقایسه با دیگر انواع بسامد، در این رمان از گسترش بالایی برخوردار است و این امر نشان دهنده تنوع روایتی و عمق معنایی اثر است.