حبیب شرفی صفا

همدان در طول تاریخ همواره پذیرای اقوام و گروه های مختلف قومی و مذهبی بوده که اهل تصوف از قدیمی ترین آنها به شمار می رود. این شهر در دوره قاجاریه به دلیل موقعیت طبیعی و جغرافیایی خود در غرب ایران و نزدیکی به مسیرهای ارتباطی، مورد توجه گرو ههای صوفیانه قرار گرفت. افزایش جمعیت صوفیان در این دوره و گسترش فعالیت های آنان منجر به برخی انشعابات و برخورد با دیگر گروه ها گردید، هرچند بسیاری از این وقایع و حوادث این گروه در این دوره، متأثر از سیاست های حاکمان قاجاری و خاندان های حاکم محلی بود. لذا نگارندگان در پژوهش حاضر در تلاش هستند تا در یک رویکرد توصیفی و تحلیلی به بررسی جایگاه تصوف همدان در دوره قاجاریه و فرق و انشعابات آن بپردازند. یافته های پژوهش حاکی از آن است که تصوف و فرق صوفیانه همدان در این دوره، علی رغم برخی وقایع و حوادث، یکی از دوران های پررونق خود را تجربه کرد که افزایش جمعیت و نفوذ صوفیان در این دوره خود گویای این واقعیت است.

همدان همواره در طول تاریخ پذیرای اقوام و پیروان ادیان مختلف، از جمله یهودیان بوده که این شهر را برای سکونت و فعالیت خود بر می گزیدند. سابقه تاریخی و موقعیت جغرافیایی- اقتصادی همدان، این شهر را در دوره قاجاریه به یکی از مراکز عمده تجمع یهودیان در غرب ایران تبدیل کرد. در این دوره با آزادی نسبی یهودیان، افزایش جمعیت و گسترش فعالیت های اقتصادی و تجاری آنان، جایگاه اجتماعی و فعالیت های فرهنگی آنان در زمینه آموزشی و بهداشتی و نیز در روابط با دیگر گروه ها، دچار تغییر و تحول گردید، هرچند که در این امر تحت تأثیر برخی عوامل داخلی و خارجی همچون، رفتار و سلوک دینی حاکمام و تأسیس اتحاد جهانی آلیانس قرار داشت. بنابراین نگارنده در پژوهش حاضر در تلاش است تا با روش کتابخانه ای و با رویکردی توصیفی و تحلیلی پس از مختصر اشاره ای به فعالیت های اقتصادی و تجاری یهودیان همدان، فعالیت ها و جایگاه اجتماعی آنان را در دوره قاجاریه مورد بررسی قرار دهد.

سرزمین باستانی ایران همواره در طول تاریخ پذیرای اقوام و گروه های مختلف قومی بوده که بنا به دلایل سیاسی، اقتصادی، مذهبی و نیز موقعیت جغرافیایی ایران، به این سرزمین مهاجرت کرده اند. از جمله مهم ترین این مهاجرت ها، مهاجرت گسترده علما و دانشمندان بود، که در دوره ساسانیان منجر به تعالی علمی این سرزمین و شکل گیری مرکز علمی جندی شاپور گردید. این مهاجرت ها از یکسو ریشه در علل داخلی و مبدأ مهاجرین داشت، که آن به وضعیت سیاسی و تعطیلی برخی از مراکز علمی جهان باستان مربوط می شد، و از سوی دیگر به موقعیت جغرافیایی ایران و حمایت برخی از پادشاهان ساسانی از علما و دانشمندان مرتبط بود. لذا در پژوهش حاضر در تلاش هستیم تا در یک رویکرد توصیفی - تحلیلی و با تکیه بر منابع تاریخی به تأثیر مهاجرت ها در رشد و تعالی و در نهایت افول دانشگاه جندی شاپور بپردازیم. بررسی تاریخی دانشگاه جندی شاپور به روشنی گویای تأثیر مهاجرت دانشمندان در سه دوره مهم؛ شکل گیری، شکوفایی و افول این مرکز علمی جهان باستان است.

باور به ظهور و قیام منجی، در آیین های باستانی ایران و دین اسلام به صورت های گوناگون ثبت شده است. در این زمینه بررسی برخی مؤلفه ها نظیر فراگیری صلح و آرامش در عالم پس از ظهور منجی از موضوعات مورد اتفاق تمامی ادیان و در مقابل وقوع نبردهای میان خیر و شر و برخی موضوعات دیگر از موارد مورد اختلاف این ادیان است. حال با تکیه بر این موضوع در وهله نخست بررسی شباهت ها و تفاوت های منجی باوری در آیین های باستانی و دین اسلام و در مرحله بعد بررسی و اثبات وجود منجی گرایی از ابتدای ظهور دین باوری بشر و نشان دادن عناصر متعالی باور به مهدویت در دین اسلام، از اهداف پژوهش حاضر هستند. برهمین اساس، مقاله در تلاش بوده تا با تکیه بر روش تحلیلی تطبیقی و با بهره گیری از منابع کتابخانه ای به بررسی و مقابله منجی گرایی در آیین های اسلامی و ادیان باستانی بپردازد. مطالعه منابع به دست آمده نشان می دهد که اصل باور به یک نجات دهنده، در هر دوره ای شکل خاصی به خود گرفته و همواره افراد در مقابل ناعدالتی ها و وقایع ناگوار زمانه منجی و نجات دهنده ای را جست وجو کرده اند.

مصر به سبب موقعیت سیاسی، اقتصادی و اجتماعی در حکومت امام علی7 از اهمیت بسزائی برخوردار بوده است. این منطقه از یک سو با شام در تسلط معاویه و از سوی دیگر، با متصرفات تازه فتح شده مسلمانان در شمال آفریقا هم مرز بود. ناآرامی های مصر می توانست در هر دو سوی آن اثرات منفی داشته باشد. به همین رو حضرت اولاً قابل اعتمادترین فرماندهان خود یعنی قیس بن سعد، محمد بن ابی بکر و مالک اشتر نخعی را به آنجا اعزام کرد؛ و ثانیاً در ضمن مکاتبات متعدد همواره توصیه های لازم در زمینه حکومت داری را به آنها ابلاغ می کرد. در این پژوهش با رویکرد توصیفی- تحلیلی و با مطالعه نامه ها و مکاتبات حضرت با کارگزاران خود در مصر، چرایی و مضامین این مکاتبات مورد بررسی قرار گرفته و نشان داده شد که افزون بر اهمیت سیاسی مصر، گسترش اسلام در مناطق تازه فتح شده در شمال آفریقا نیز برای حضرت از اهمیت بالایی برخوردار بوده است.

رویدادهای تاریخی، علاوه بر محدوده زمانی، متأثر از گستره مکانی هستند. این عامل پژوهشگر تاریخ را از بررسی دقیق محل حدوث وقایع ناگزیر می کند. بررسی تاریخ و تحولات ناحیه أعلم نیز از این قاعده مستثنی نبوده است. أعلم در شمالی ترین نقطه استان همدان، از طریق مسیرهای ارتباطی به مراکز حکومتی مهمی همچون؛ همدان، قزوین و سلطانیه می پیوست. به همین منظور در محل عبور به این شهرها اهمّیت سیاسی و مذهبی یافته و قلاع آن مورد استفاده حاکمان بوده است. بنابراین، مسیرهای ارتباطی و در کنار آن وضعیت جغرافیایی و گستردگی زمین ها به آن اهمّیت چهارراهگی بخشیده که این امر از نگاه حاکمان و اقوام و گروه های مذهبی پنهان نمانده است. یافته های پژوهش حاضر نشان می دهد، این محل به دلیل برخورداری از زمین های پست و هموار که تردّد در مسیرهای آن را رونق بخشیده و همچنین قرار گرفتن در امتداد کوه خرقان، از اهمّیت ژئوپلیتیکی بالایی برخوردار بوده است.

آگاهی و شناخت تاریخ هر جامعهای در راستای پیشرفت هر چه بیشتر آن امری ضروری است. جستجو در گذشته مطبوعات محلی، به عنوان یکی از ستونهای تاریخ مطبوعات ایران از نیازهای اساسی به شمار میرود. مطبوعات و سبک روزنامه نگاری و دلیل استفاده از رسانه ها در میان مردمان کُرد متفاوت از سایر کشورها و مناطق جهان بوده است. با مروری بر تاریخ مطبوعات کردستان می توان بیان کرد عناصری که برای رسانههای جهان حائز اهمیت بوده است برای رسانه های کردی متفاوت بوده است. از این رو هدف تحقیق حاضر، بررسی، مرور، توصیف و تحلیل تاریخ مطبوعات کردستان میباشد. پژوهش حاضر ﺑﺎ روﯾﮑﺮدی توصیفی- تحلیلی به بررسی تاریخ مطبوعات کردستان پرداخته است. این مقاله بر آن است تا با نگرش و نگاهی نو، تاریخ مطبوعات کردستان از آغاز تا انقلاب اسلامی را تشریح کرده و به بررسی و تحلیل آن بپردازد. در رسانههای کردی مخصوصا مطبوعات کردستان، عناصری مانند آزادی مطبوعات، استاندارد سازی و توسعه زبان کردی، تلاش برای نجات فرهنگ دیرینه مردم کردستان، حفظ و توسعه موسیقی سنتی کردی و به طور کلی هنر کردی، آگاهی جامعه کردی به لحاظ وضعیت سیاسی حاکم، نوسازی جامعه کردی و آگاهی تاریخی، همواره از اهمیت خاصی برخوردار بوده است.

علیرغم وجود سابقه چند هزار ساله کتابت در میان ایرانیان، اما مطبوعات در تاریخ ایران سابقه چندانی ندارد که آن نیز برگرفته از جوامع غربی و به نوعی وارداتی بوده است. همین امر یعنی نفوذ غرب در فرهنگ و سیاست دوره قاجاریه و در کنار آن ظهور برخی اندیشه ها و تفکرات مذهبی جدید در داخل ایران نظیر بابیه و بهائیه، زنگ خطری به سنت های اسلامی و تشیع بوده و موجب حضور پر رنگ روحانیت جهت مقابله با تفکرات تازه و اندیشه های وارداتی گردیده که راه مواجهه با آن ها را، فعالیت های فرهنگی و در بطن آن ، انتشار نشریات مذهبی و درج مقالات در سایر مجلات می دانستند. لذا همین موضوع، زمینه ساز ظهور مطبوعات دینی و رشد آن ها به عنوان نخستین مطبوعات تخصصی در ایران گردید. در این راستا پژوهش حاضر در تلاش است تا با نگاهی به ظهور نخستین مطبوعات دینی در ایران، به معرفی برخی مؤلفه ها نظیر: نظام آموزشی نوین، تجدَد و نو اندیشی دینی که به نوعی در رشد مطبوعات دینی نقش داشته اند، پرداخته و ضمن یک رویکرد توصیفی- تحلیلی و با تکیه بر منابع کتابخانه ای، روند رشد مطبوعات دینی را بررسی نماید. یافته های پژوهش حاضر نشان می دهد که رشد مطبوعات دینی در ایران، کاملاً در یک جریان مقابله ای با اندیشه های نوین وارداتی از غرب و نیز برخی اندیشه های داخلی که عمدتاً در ایام مشروطه و پس از آن در ایران رواج یافته، صورت گرفته است.

حملات عثمانی به مرزهای اسلامی در شرق برخلاف غرب این امپراتوری، نیاز به توجیه مناسب و اقناع افکار عمومی داخلی و مسلمانان سایر بلاد داشت. در همین راستا حاکمان عثمانی اهداف خود از یورش به شرق را احیای خلافت اسلامی، مقابله با صفویان به عنوان مروجان تشیع و کمک به هم کیشان سنّی خود در شرق به خصوص در داخل ایران عنوان می داشتند. در همین رابطه، حضور چندین باره قوای عثمانی در منطقه سنی نشین درگزین، فرضیه همراهی اهالی این شهر با عثمانی را قوت بخشیده است. این فرضیه از آنجا مطرح شده که درگزین در مرکز ایران از معدود مناطق سنّی نشینی بوده که همچنان اهالی آن با روی کار آمدن صفویه در نارضایتی از حکومت جدید به سر می برده اند. همچنین حملات سلطان سلیمان عثمانی در سال های 9۴0 و 9۴1 قمری و پس از آن، حضور برخی سفرا و درنهایت حملات چندین باره نیروهای عثمانی به درگزین در اواخر حکومت صفوی، بر اهمیت این موضوع افزوده تا جایی که این حملات به منظور حمایت از اهالی سنّی مذهب این محل قلمداد شده است. بنابراین، پژوهش حاضر در تلاش است تا در یک رویکرد توصیفی تحلیلی و با تکیه بر منابع کتابخانه ای، به تحلیل و بررسی اهمیت درگزین و اهالی سنّی مذهب آن در حملات عثمانی به غرب ایران در بازه زمانی تأسیس حکومت صفوی تا حملات نادر شاه به درگزین در سال 11۴3قمری بپردازد. یافته های پژوهش حاضر نشان می دهد که همراهی اهالی این منطقه با عثمانی در مقاطع محدود و آن نیز در مخالفت با صفویه بوده است. گزارش منابع از قتل  و غارت اهالی درگزین از سوی نیروهای عثمانی و نیز گرایش درگزینی ها به آق قویونلوها و افغان ها در اواخر حکومت صفوی، می تواند دلیلی بر عدم همراهی مستمر اهالی این محل با عثمانی باشد.