عباس پناهی

جنبش صوفیانه شیخ زاهد گیلانی در تاریخ تصوف ایران از اهمیت زیادی برخوردار بوده است. شیخ زاهد گیلانی جنبش عرفانیی را پایه گذاری نمود که با سایر فرقه های صوفیانهپیشین در ایران، تفاوت هایی داشت. با وجود آنکه تصوف زاهدیه مبتنی بر فقر و درویشی بود، اما شیخ ابراهیم زاهدگیلانی، همانند سایر رهبران جنبش های صوفیانه، راه پشمینه پوشی، فقر و دوری از جامعه و رفتن به کنج عزلت را برنگزید، بلکه، با توجه به نفوذمعنوی و اقتصادی و سیاسیی که در گیلان و قفقاز و آذربایجان پیدا کرده بود، مورد احترام سلاطین ایلخانی و محلی قرار گرفت. با وجود انبوه طرفداران و احترام امرای مغول، برخی از حاکمان محلی به سبب این نفوذ وی، در ترس و وحشت به سر می بردند؛ زیرا، طرفداران شیخ زاهد در مناطق شمال غربی ایران بی شمار بودند. شیخ زاهد قدرت اقتصادی خود را در خدمت طریقت زاهدیه قرار داد. شیخ صفی الدین اردبیلی ، برپایه میراثی که شیخ زاهد یافته بود، طریقت صفویه را به وجود آورد. به نظر می رسد شیخ صفی، علاوه بر انگیزه های معنوی، ثروت و مکنت شیخ را نیز مورد توجه قرار داد، و بر اثر آن، موقعیت مادی و سیاسی خود را تثبیت کرد.

شرایط جغرافیایی و آب و هوایی نواحی شمال ایران سبب شد این مناطق از نظر فرهنگی- سیاسی و تاریخی با مناطق دیگر ایران سیری متفاوت داشته باشد. در یک نگاه کلی، همه مناطق جنوبی دریای خزر شبیه هم هستند، اما در تاریخ آن را به بخش های مختلف تقسیم کرده اند و هر منطقه حیات سیاسی مستقلی دارد. در یک تقسیم بندی کلی، ایالات ساحلی دریای خزر به دو ولایت گیلان و مازندران تقسیم می شود. در منابع تاریخی همواره این دو ولایت مرزهای تقریبا ثابتی داشته اند، و خاندان های حکومت گر هر کدام کمابیش در حدود خویش حکمرانی می کردند. با مطالعه دقیق در منابع تاریخی به منطقه کوچی اما مهمی (= تنکابن) بر می خوریم که در جغرافیای تاریخی گیلان و مازندران نقشی اساسی دارد. این منطقه به نام تنکابن، با مرزهای طبیعی بین مازندران و گیلان منطقه ای حائلی ایجاد نموده است. قدیمی ترین کتاب جغرافیایی که در آن از منطقه تنکابن نام برده شده، حدود العالم است، و از قرن چهارم هجری به بعد است که در منابع از چنین منطقه ای به طول جغرافیایی بیش از صد کیلومتر بین گیلان و مازندران یاد شده است. سیر تاریخی خاص سرزمین تنکابن نام خویش را از دژ "تنکا" گرفته است. دژ "تنکا" بر فراز تپه کم ارتفاع "قلعه گردن" همچون نگهبانی مناطق جلگه ای را نظارت می نمود. ظهور خاندان خلعتبری در عرصه سیاسی تنکابن به این منطقه هویت تاریخی بخشید.

آثار باستانی درشمال ایران، به ویژه در منطقه گیلان و تنکابن، به واسطه آب و هوای بارانی و رطوبت زا، در طول روزگاران، از تخریب طبیعت در امان نمانده است. از این رو، با اینکه بیش از چند سده از پیشینه آثار تاریخی منطقه تنکابن نمی گذرد، تنها نامی از اماکن باستانی و قدیمی در افواه و در متون تاریخی و جغرافیایی برجا مانده است. از سوی دیگر، جنس مواد و مصالح ساختمانی ابنیه تاریخی شمال ایران- که بیشتر از چوب، سنگ و ساروج بوده- تخریب آن ها را سرعت بخشیده است؛ لذا، به استثنای ابنیه مذهبی، که مردم به محض رویت فرسایش در جهت تعمیر آن اقدام می کردند، جز قلعه مارکوه، که بخش هایی از دیواره های سنگ چین شده آن هنوز باقی است، از بناهای روزگاران کهن و باستانی و حتی نخستین سده های تاریخ ایران پس از اسلام، در تنکابن، اثری باقی نمانده است. با این همه، وجود تپه ها و تل های بسیار گواه بر وجود آثار فراوان باستانی در روزگاران گذشته این سرزمین می باشد. در این مقاله، سعی شده است، با استفاده از منابع موجود، نگاهی گذرا به جغرافیای طبیعی و تاریخی تنکابن و ویژگی دژهای پر اهمیت آن افکنده شود.