سمیه حاجی اسماعیلی

در دهه های اخیر، چرخش پژوهش های اجتماعی از روش های کمی، به روش های کیفی و رویکردهای تفسیری ، اهمیت رویکرد کیفی در تحقیقات اجتماعی را دوچندان کرده است. اقدام پژوهی، از جمله روش های کیفی است که در جست وجوی دانش، تغییر و بهبود عملکرد است. این روش از جمله روش هایی است که فمینیست برای به چالش کشیدن بحث نابرابری جنسیتی و انتقاد از روش های رایج تولید دانش مردانه، برای انجام تحقیقات خود از آن استفاده می کنند. اما با توجه به اینکه روش شناسی ها هرگز خنثی نیستند و در واقع مبتنی بر مبانی و اصول فلسفی پارادایم های علمی هستند، فهم این نوع اقدام پژوهی، بدون فهم مبانی هستی شناختی و معرفت شناختی پارادایم فمینیسم امکان پذیر نیست. بنابراین، هدف این پژوهش بررسی مبانی فلسفی اقدام پژوهی فمینیستی است که با استفاده از روش توصیفی - تحلیلی به پرسش هایی از این قبیل می پردازد که اقدام پژوهی فمینیستی چیست؟ ویژگی های آن کدام است؟ و مبانی هستی شناختی و معرفت شناختی آن کدامند ؟ یافته های تحقیق حاکی از این است که مبانی فلسفی این روش، در نقد مبانی فلسفی پوزیتویسم شکل گرفته است که آن مبانی نیز به صورت منطقی، روش های خاصی مانند روش های کمی و آزمایشی را اقتضا می کند. اما فمینیست ها این مبانی را به چالش می کشانند و بدیل های فلسفی دیگری را ارائه می کنند که روش اقدام پژوهی فمینیستی نیز منطقاً زائیده همان مبانی فلسفی است.

اجتماعی شدن جنسیتی فرایندی است که در خلال آن، نقش ها، انتظارات و الگوهای رفتاری که در یک فرهنگ معین برای هریک از دو جنس معین شده، آموخته می شوند. این فرایند، بازنمود تفاوت های جنسیتی است که بین دو جنس وجود دارد. این پژوهش با روش توصیفی تحلیلی به بررسی و تحلیل چگونگی شکل گیری این فرایند و عوامل مؤثر بر آن پرداخته و پس از تبیین رویکردهای مختلفی که در این زمینه وجود دارد، دیدگاه اسلام در این زمینه را تبیین کرده است. نتایج پژوهش حاکی از آن است که هریک از نظریاتی که در این زمینه وجود دارد، بخشی از این فرایند را از چشم انداز خاص خود بررسی می کنند و هریک به تنهایی از قدرت تبیین کنندگی اندکی برخوردار هستند و گاهی نیز سوگیری های فمینیستی به منظور برساخت جلوه دادن تفاوت ها و نسبت دادن آنها به عوامل تربیتی، فرهنگی و اجتماعی به چشم می خورد که گویای جانبدارانه بودن این مطالعات است. از دیدگاه اسلام، وجود تفاوت های تکوینی بین زن و مردان، انکار نمی شود و این تفاوت ها بخشی از طرح حکیمانه و هدفمند خداوند برای ایجاد تعادل در خانه و اجتماع است و هیچ یک از دو جنس به دلیل تفاوت های جنسی شان، برتر از دیگری محسوب نمی شود.

کتاب درسی در نظام آموزش و پرورش، جایگاه محوری دارد و یکی از مهم ترین ابزارهای یادگیری در کلیه سطوح تحصسلی به شمار می رود. یکی از راهکارهای مهم ارتقاء کتابهای درسی، نقد و ارزیابی دقیق و کارشناسانه آنهاست. کتاب «جامعه شناسی جنسیت با رویکردی اسلامی» اثر حسین بستان، به عنوان متن درسی برای دانشجویان مقطع کارشناسی ارشد و دکتری و نیز طلاب سطح سه در رشته های مطالعات زنان و جامعه شناسی تدوین شده است. منزلت علمی نویسنده از یک سو، بدیع بودن موضوع کتاب از سوی دیگر و رویکرد آموزشی داشتن کتاب از سوی سوم، این کتاب را شایسته نقد و بررسی قرار داده است. این مقاله با روش توصیفی تحلیلی در صدد پاسخگویی به این سؤال است که مزایا و کاستی های این کتاب به عنوان یک کتاب درسی چیست و تا چه حد شاخصه های کتاب درسی در این کتاب رعایت شده است؟یافته های پژوهش حاکی از آن است که اثر مورد نظر هر چند به لحاظ قوت علمی، نوآوری، اتقان محتوایی و نگارش ساده و روان، شایسته تقدیر است اما از جهت صوری، روش شناختی و سازماندهی ساختار و محتوای دروس بر اساس معیارهای تدوین متون درسی، مبتلا به اشکالات جدی است و فاصله زیادی با استاندادهای مطلوب دارد.

در دوره معاصر، مسائل مربوط به حقوق و احکام زن و خانواده اهمیت بیشتری یافته و فقهای متأخر به تفصیل بیشتری به آن پرداخته اند. در زمینه حقوق اجتماعی و خانوادگی در آراء فقها، تفاوت هایی میان زن و مرد وجود داشته که گاه در ادوار مختلف،این فتاوا دستخوش تحولاتی گشته است. یکی از مسائل مهم که با حقوق اجتماعی-سیاسی زن ارتباط تنگاتنگی دارد «لزوم اذن خروج زن» است. پژوهش حاضر با روش تحلیلی توصیفی، «تحولات فتاوای فقهای امامیه راجع به اذن خروج زن » را مورد تحلیل قرار داده است. بررسی ها نشان می دهد که فتاوای اکثر علما در مسأله اذن خروج تا قبل از مواجهه با مدرنیته غالبا بسیار مختصر و با ادبیات یکسان بیان شده، و در مقابل پس از مواجهه مدرنیته و خصوصا هم زمان با پیروزی انقلاب اسلامی ایران با کثرت استفتائات در این مسأله مواجهیم. ارتباط مسأله اذن خروج با زمینه های اجتماعی سیاسی جوامع مسلمین، ارتباط آن با سبک زندگی زنان، لزوم توجه به موضوع شناسی در مسأله اذن خروج و ضرورت تبیین فقهی این مسأله متناسب با الگوی حضور اجتماعی زنان از مهمترین یافته های پژوهش حاضر هستند.

با رواج سبک زندگی غربی در جوامع مختلف، بنیان و شالوده اصلی اجتماع یعنی خانواده با خطرات جدّی مواجه شده است. رهبر معظم انقلاب اسلامی، حضرت آیت الله خامنه ایمدّظلّه العالی در بیانات خود، به ویژه گام دوم انقلاب، به چالش ها و آسیب های سبک زندگی غربی اشاره و برنامه ریزی برای مقابله با آن را خواستار شده اند. با توجه به اهمّیت و تأثیر خانواده در تمدّن سازی اسلامی و نقش بی بدیل بانوان در این فرایند، پژوهش حاضر با هدف کشف الگوی مطلوب نقش آفرینی زنان در تحقّق سبک زندگی اسلامی ، با استفاده از «روش تحلیل مضمون»، به واکاوی در بیانات رهبر معظم انقلاب پرداخته است. یافته های پژوهش حاکی از آن است که در اندیشه مقام معظّم رهبریمدظله العالی، بانوان در سه محور فردی، خانوادگی و اجتماعی، در تقویت سبک زندگی اسلامی نقش دارند که علاوه بر خودسازی، مراقبه، پایبندی به اعتقادات مذهبی و احساس وظیفه در راستای بهینه سازی تربیت فرزندان، در بعد اجتماعی نیز با هدف افزایش گنجینه اطلاعات مورد نیاز و ایجاد انگیزه به منظور ایجاد تغییرات، به آموزش و مهارت هایی نیازمند هستند.