رودخانه اترک

عدم وجود و یا کمبود اطلاعات هیدرومتری در حوضه های آبخیز کشور، کاربرد روش های تجربی مناسب را برای برآورد حداکثر سیلاب الزامی می نماید. هدف این پژوهش ارزیابی میزان سیلاب حداکثر در دو حوضه آبخیز رودخانه اترک با استفاده از اندازه قلوه سنگهای بستر رودخانه می باشد. در این تحقیق حداکثر سیلاب بر اساس اندازه گیری قطر قلوه سنگهای بستر رودخانه در خروجی حوضه ها بدست آمد. در این راستا اطلاعات توپوگرافی، فیزیوگرافی و زمین شناسی از طریق نقشه های توپوگرافی 1:50000 و زمین شناسی 1:100000 استخراج، و تجزیه و تحلیل آنها توسط سامانه اطلاعات جغرافیایی صورت گرفت. در این تحقیق به منظور برآورد سیلاب حداکثر در حوضه ، ابتدا سرعت آب با استفاده از روش کاستا و جارت اندازه گیری شد و سپس بر اساس آن میزان دبی به دست آمد. نتایج این تحقیق نشان می دهد که حداکثر سیلاب برآورد شده از روش کاستا به داده های واقعی نزدیکتر است که این موضوع کارایی مناسب روش کاستا (برآورد پیک سیلاب با استفاده از قطر قلوه سنگهای بستر رودخانه) را نشان می دهد. نتیجه این تحقیق همچنین نشان می دهد که با وجود اینکه حوضه قوردانلو کوچکتر از حوضه زیرابه است، مقدار دبی حداکثر محاسبه شده آن بالاتر از حوضه زیرابه است. به طور کلی بالا بودن سیلاب حداکثر در حوضه قوردانلو را می توان به وجود سازندهای نفوذناپذیر، تراکم زهکشی بالا و شکل تقریبا دایره ای آن نسبت داد.

مرزهای رودخانه ای، یکی از انواع مرز های بین المللی هستند که به خاطر تغییرات موفولوژیکی بستر و انحرافات کانال آنها، همواره مشکلات و تنش هایی را در تعیین حدود مرز کشورهای فیمابین بوجود می آورند. در این پژوهش مورفولوژی رودخانه مرزی اترک در بازه ای به طول تقریبی 150 کیلومتر از محل اتصال شاخه سومبار تا دریای خزر مورد بررسی قرار گرفته است. با استفاده از تصاویر ماهواره ای TM وETM سال های 1994، 1999 و 2013 بستر رودخانه اترک در 3 بازه زمانی با استفاده از تحلیل های سنجش از دوری نرم افزار ENVI استخراج گردید. سپس پارامترهای هندسی مانند طول رودخانه، طول موج، ضریب خمیدگی، زاویه مرکزی برای بررسی تغییرات با روش برازش دایره های مماس بر قوس رودخانه در محیط نرم افزاری Auto Cad انجام و مقایسه تغییرات مورد مطالعه قرار گرفت. مقایسه پارامترهای هندسی قوس های پیچانرودی و میل و جهت آنها، از تغییرات در بعضی قوس ها و در نتیجه تغییر مورفولوژی و ناپایداری کانال رودخانه حکایت می کند. در اطراف روستاهای ترشکلی و داشلی برون مسیر رودخانه در هر 3 دوره تغییر کرده به طوری که در اطراف روستای ترشکلی تغییرات به نفع ترکمنستان و در روستای داشلی برون به نفع ایران بوده است. این تغییرات به دلیل وجود سازندهای فرسایش پذیر بستر و کناره های رودخانه بوده است. در نتیجه مشخص می گردد که بستر و کانال رودخانه اترک در حال تغییر بوده و عوامل این تغییرات با نوع سازندهای زمین شناسی، فرسایش پذیر بودن سازندهای کنار بستر رودخانه، افزایش بار رسوبی بستر، تغییرات دبی جریان آب، عوامل انسانی و در نهایت فرسایش کناری رودخانه ارتباط دارد.

هدف: رود اترک از عوامل تأثیرگذار در وقایع تاریخی و ایجاد تأسیسات عمرانی نواحی شمال خراسان و شرق دریای خزر بوده و جایگاه مهمی در تداوم حیات این ناحیه داشته است. از طرفی پس از عهدنامه آخال بین ایران و روسیه در دوره ناصرالدین شاه ( 1313 - 1264ق.) این رودخانه به عنوان یک رود مرزی دائمی و بین المللی در تعیین روابط میان ایران و روسیه یعنی در بخشی از جنوب ترکمنستان امروزی نقش مهمی ایفا کرده است و مسئله حقابه اترک و اقدامات عمرانی مانند سدسازی و... موجب اهمیت یافتن بیش از پیش آن در دوره حکومت های پهلوی و شوروی شده بود.روش: در پژوهش حاضر تلاش بر این است با روش توصیفی و تحلیلی به بررسی منابع آرشیوی و کتابخانه ای موجود در خصوص ایجاد تأسیسات عمرانی و سدسازی ایران دوره پهلوی در حریم رودخانه اترک پرداخته شود.یافته ها: به واسطه پژوهش حاضر می توان به اهمیت بیش از پیش آب رودخانه های مرزی در تعیین منافع ملی کشورها پی پرد. نتیجه موافقت نامه ها و معاهدات بین المللی در زمینه آب های سطحی و زیرزمینی مرزی اترک احداث سدها و اقدامات عمرانی میان ایران و کشور همسایه را به دنبال داشت. در واقع ورود ایران به دوره مدرنیته و برپایی تأسیسات عمرانی جدید و نیز افزایش تقاضا برای مصرف آب و تلاش برای مدیریت منابع مختلف آبی توسط سدسازی، پتانسیل ایجاد تنش، بحران و یا همکاری و مشارکت بر سر استفاده از منابع آب چه در داخل کشور و چه در روابط با همسایگان فراهم شده بود که این موضوع در مورد رودخانه های بین المللی مانند اترک از اهمیت ویژه ای برخوردار است.