لقاء الله

«لقاء الله» منتهای حرکت آدمی، و روح همه تعالیم و معارف الهی است. اما به رغم اشباع این بحث از نظر کلامی، در باب مراد از «لقاء الله» در آیات قرآن، میان مفسران شیعه که همگی پیرو یک مکتب کلامی هستند، اختلاف نظر دیده می شود و آراء ایشان به 3 دسته قابل تقسیم است: مَجاز بودن «لقاء الله»، شهود باطنی یا علم حضوری در آخرت (با سکوت نسبت به شهود باطنی در دنیا)، و شهود باطنی یا علم حضوری در دنیا. اختلاف آراء بین مفسران بزرگ شیعه، بهترین دلیل بر لزوم بررسی آیات و روایات برای دست یافتن به وحدت نظر می باشد؛ زیرا این اختلاف، منتهای حرکت آدمی را در هاله ای از ابهام فرو برده است. در این مقاله، با مسلم گرفتن عدم امکان رؤیت جسمانی باریتعالی، فارغ از بحث های کلامی، به اختلاف دیدگاه های شیعه امامیه که بازتاب آن در تفسیر آیات لقاء الله بوده، پرداخته شده تا مفهوم حقیقی «لقاء الله» در قرآن کریم روشن گردد.

مفهوم لقاءالله در قرآن دارای گونه های کاربردی متعددی است. اصلی ترین معانی آن در دیدگاه های مفسران عبارتند از: 1. شهود باطنی و دیدار خدا 2. مرگ 3. ملاقات ثواب و عقاب. نظریات کلامی_عرفانی ای نظیر تنزیه صرف، نظریه جمع بین تنزیه و تشبیه، نظریات حوزه تجلی و ظهور ذات و اسما و صفات الهی از اصلی ترین نظریات تأثیر گذار در آراء تفسیری است. این مقاله ضمن مرور اجمالی بر این آراء و مبانی به شرح دیدگاه های تفسیر بیان السعاده پرداخته است و ضمن بیان معنای عرفانی لقاءالله و شرایط رسیدن به این مقام با استقراء و تدبر در آیات مربوط بدان زمینه ها پیامدهای تکذیب لقاءالله یا تصدیق آن را به تفکیک بیان نموده است.

محققان اسلامی از منظرهای مختلف به مقوله اخلاق نگریسته اند و مطالب مختلف و گاه پراکنده ای در این زمینه مطرح کرده اند. ورود و خروج محققان به این مبحث ، یکسان نیست. به ویژه این که نگرش آنان از این جهت که به صِرف عقل اعتماد کرده اند یا نقل یا هر دو ، متفاوت است. بسیاری اوقات چندان به دنبال تنظیم یک نظام اخلاقی یا ساختار معین نبوده اند و یا دست کم نگاه استقلالی به آن نداشته اند و از این رو ، چندان تصریحی به «نظام اخلاقی» ندارند. البته ، بی تردید اگر« نظام اخلاقی» تعریف شود و منظور از«ساختار» آن تبیین شود و با این نگاه به مجموعه آن چه در« اخلاق» آورده اند، نگریسته شود ، چه بسا بتوان نظام اخلاقی خاص و ساختار معین از آن استخراج کرد که کار چندان ساده ای نیز نیست. پاره ای از نویسندگان ومحققان معاصر به مسئله «نظام اخلاقی» و «ساختار» آن توجه مستقل نموده اند و مسئله «نظام اخلاقی» و شرایط و پیش فرض های آن را برجسته کرده اند که کار بسیار پسندیده ای است، اما آن چه در این مقاله ارائه می شود ؛ نگاه جدیدی به ساختار اخلاق اسلامی است که سابق بر این در کتب اخلاق اسلامی پیشینه ای برای آن یافت نشده است.

مطابق نصوص معرفت خداوند،  هدف آفرینش، عمومی و ضروری است و مسیر آن به روشنی تبیین شده است. گروهی تنها به معرفت صفات بسنده کرده اند و دلایلی چون محدودیت انسان و عجز او را بیان می کنند. برخی دیگر معرفت به ذات را نیز ممکن بلکه ضروری می دانند و معرفت در حال فنا را به دلیل اینکه شناخت خدا با خدا است، تایید کرده و شواهدی بر آن اقامه کرده اند. عرفان به ذات مراحلی دارد که مناجات شعبانیه متنی متقن برای طرح آن می باشد. این مراحل به ترتیب معرفت نفس، صفات حق ، لقاء الله ،  فنا ، شناخت خدا با خدا و اخلاص است که پایان راه و چهارمین سفر صدرایی و در حقیقت فنای از فنا و بقای بالله می باشد. روش تحقیق به صورت توصیفی تحلیلی است . بر اساس یافته های تحقیق، آیات سوره صافات در امضای توصیف مخلصین از الله، نشانه ای برجسته و بابی مبارک برای اثبات معرفت ذات در حال فنا است. این ادراک نه فوق معرفت بلکه فوق توصیف برای غیر اهلش می باشد.

لقاءالله از مباحث مهم عرفانی و حد نهایی سیر و سلوک عارفان است؛ اگرچه عده ای از اهل نظر به دلیل عاجز بودن از درک این مقام، یا به گمان تنزیه ذات  پروردگار و یا حمل آیات و روایات موجود در این زمینه به لقاء یوم آخرت و لقاء جزا آن را انکار می کنند. این در حالی است که در آیات و روایات بسیار از «لقاءالله» به عنوان نقطه اوج سیر انسان و مقصد نهایی او یاد شده است. بسیاری از بزرگان لقاءالله را شهود حضرت حق به واسطه معرفت قلبی معرفی کرده و انکار این مقام را مانع وصال به معرفت الله دانسته اند. هدف از این پژوهش یافتن شواهد مربوط به لقاء الله در مناجات خمس عشر امام سجاد(ع) برای صحه نهادن بر انکارناپذیر بودن این مقام است. بدین منظور به کمک روش کتابخانه ای و از طریق بازخوانی و تتبع و بررسی مناجات های پانزده گانه و شروح آن ها، با روش توصیفی عناوین مشاهده و لقاء و اشارات مستقیم و غیرمستقیم حضرت به مقام قرب حق و لقاءپروردگار و عبارات و واژه های مرتبط با این موضوع مانند رؤیت، نظر، بصر، جمال، وجه، وصل و جوار از متن این مناجات ها استخراج شده است. بسامد بالای عبارات مرتبط با موضوع لقاءالله در مناجات خمس عشر، نشان می دهد که این مفهوم در عرفان اهل بیت(ع) جایگاهی ویژه دارد که مُهر تأییدی است بر انکارناپذیر بودن آن.