تقریب

تاریخ بیهق اثر ظهیرالدین ابوالحسن علی بن ابی القاسم زید بیهقی و ملقب به «ابن فندق» اثری در حوزه تاریخ محلی می باشد. این کتاب که در نوع خود بی نظیر است، حاوی اطلاعاتی در خصوص تاریخ، جغرافیا و صحابه و بزرگانی که به بیهق مهاجرت و مدفون شده اند می باشد. پژوهش حاضر با رویکرد توصیفی- تحلیلی و با طرح این سؤال که پارامترهای تقریب در تاریخ نگاری «ابن فندق» چیست؟ به بررسی آن می پردازد. نتایج تحقیق حاکی از آن است که ابن فندق رویکردی اعتدال گرایانه در تاریخ نگاری خود داشته است و معیارهایی هم چون ذکر روایات و فضایل اهل بیت، ذکر مقابر سادات، نوادگان پیامبر، اصحاب ائمه، ذکر خاندان سادات و احترام به مقدسات فریقین را لحاظ می نمود.

مسئله اصلی این تحقیق بررسی علل و زمینههای شکلگیری اندیشههای ضدتقریب در خارج از جهان اسلام به عنوان آسیبهای کنونی تقریب است. ایجاد و حمایت از گروههای افراطی، ترویج و دامن زدن به اختلافات مذهبی بهخصوص با اهداف استراتژیکی و جنگ روانی در سایه ایجاد موج شیعههراسی، از محورهای کلی در خارج از جهان اسلام هستند که به طور مستقیم بر واگرایی ملتهای اسلامی تأثیر گذاشتهاند. همچنین تأسیس و حمایت از شبکهها و رسانههای ماهوارهای و حمایت از جریان تشیع انگلیسی را میتوان در زمره علل و زمینههای خارجی ضدتقریب به شمار آورد. این مقاله با روش توصیفی تحلیلی به بررسی این موارد پرداخته است؛ زیرا ریشهیابی و تحلیل زمینههای شکلگیری جریانهای ضدتقریب از جهات گوناگون، راهبردی بوده و زمینه را برای از بین بردن موانع ضدتقریبی فراهم میکند.

مرجعیت دینی اهل سنت درجنوب شرق ایران، طی قرن اخیر دستخوش دگرگونی های مهم ، عمیق وتحولات دامنه داری شده است که بررسی تاریخی آنها می تواند به بخش مهمی از سوالات مطرح در این حوزه پاسخ دهد.تاثیر تحولات فکری خارج از مرزهای ایران از یکسو، اشتراکات مذهبی وقومی این ناحیه با همسایگان شرقی ایران و موقعیت جغرافیایی این سرزمین،بافت جمعیتی ومهاجرت های مداوم، نظامهای حکومتی وسیاسی در ایران از دیگر سو، از عمده ترین مولفه هایی بوده که برتحولات ساختاری گفتمان مذهبی در این استان تأثیر مستقیم گذاشته است. این تحولات دامنه دار همه ابعاد فرهنگی و سیاسی را از خود متاثر کرده است و توانسته مرجعیت مذهبی را به عنوان یک مولفه ژئوپلتیکی مؤثر درجامعه بومی و ملس و بین المللی تبدیل نماید.بازنگری در میراث مذهبی اهل سنت، علمیت، عقل گرایی، تغییر رویکرد درمناسبات مذهبی واجتماعی برخی از این تحولات است که به روشنی رویکرد سنتی نهادمرجعیت اهل سنت را به رویکردروشمند، علمی وعمدتا با نگرشی تقریبی تغییر داده و ضمن استقلال تاثیرناپذیری از جریانات تکفیری وافراطی برون مرزی را مسجل کرده است.پژوهش پیش رو می کوشد به شیوه توصیفی-تحلیلی ضمن بررسی تاریخی علل و اسباب این تحولات، ابعاد ونیز پیامدهای آن را معرفی، و به این دو سؤال پاسخ دهد که"تحول تاریخی مرجعیت اهل سنت درسده اخیر چگونه بوده است؟"و نقش مرجعیت اهل سنت جنوب شرق ایران در تقریب میان مذاهب چه بوده است؟"

هویت مذاهب اسلامی وابستگی شدیدی به قرآن و تفسیر آن دارد و از جانب دیگر، جوهر و هویت قرآن، چیزی به جز توحید نیست. پژوهش حاضر با مطالعه کتابخانه ای تفاسیر منتخب و برجسته شیعی، اشعری و معتزلی اثبات می کند که اصیل ترین ایده و فرایند تقریب، تئوری توحید بنیان تقریب است. بر همین اساس، تقریب همچون تمام آموزه های اسلامی، ریشه از توحید می گیرد و در جهان مفاهیم با مرکزیت توحید و بر مدار عقل و حکمت، به جنبش در می آید. حداقل نتیجه اثبات تئوری حاضر، دو قاعده بنیادین تقریبی است: نخست اینکه نسبت به نصوص توحیدی، مذاکره هیچ منطق و اعتباری ندارد، اما درباره ظواهر، مجملات و متشابهات می توان به دنبال همراهی و هماهنگی بود؛ دیگر اینکه، تفاوت به سبب تناقض و یا تخالف رخ می دهد. تفاوت ها تا جایی که به نقض باور توحید منجر نشود، در دایره تقریب و همراهی واردند و چون تناقض بروز کند، تقریب، معنا و کاربردی ندارد.

در تاریخ معاصر جهان اسلام، مسئله تقریب مذاهب به یکی از محورهای گفتگو میان مصلحان و اندیشمندان اسلامی تبدیل شده و نزد امامیه از جایگاه ویژه ای برخوردار است. هرچند این افراد تلاش زیادی در راه تحقق وحدت بین مسلمانان می کنند، اما در برخی مواقع عواملی چند مانع از وحدت بین مسلمانان می شود. این عوامل گاه بیرونی و توسط دشمنان اسلام، و گاه درونی و در میان مسلمانان است. آیت الله محمدحسین آل کاشف الغطاء از جمله فقهایی است که به جنبه های اجتماعی و سیاسی دین اسلام به خصوص بحث وحدت بین مسلمانان اهتمام جدی ورزیده است. وقایعی که در دوران زندگی این عالم رخ داده، از جمله جنگ جهانی اول و اشغال سرزمینهای اسلامی توسط اروپاییان پس از فروپاشی حکومت عثمانی، از علل مهم ورود ایشان به بحث وحدت بین مسلمانان و تبیین اهمیت آن برای مسلمانان محسوب می شود. در یک قرن اخیر علما و دانشمندان دینی با در نظر داشتن ضرورت وحدت و همبستگی میان مذاهب، پدیده ای را به نام تقریب مذاهب اسلامی مطرح کرده اند که تدبیری آگاهانه و نوعی آینده نگری در برابر تفرقه مسلمانان و طمع دشمنان اسلام محسوب می شود. آل کاشف الغطاء، عواملی مانند تعصب مذهبی، اهانت به مقدسات سایر مذاهب و همچنین قدرتهای استعماری را به عنوان موانع تحقق وحدت بین مذاهب اسلامی می داند.

شباهت ها و تفاوت های ادیان دو رویکرد «همگرایانه» و «واگرایانه» در گفت وگو و تقریب میان پیروان ادیان به وجود آورده است. هر دو رویکرد برای خود دلایلی دارند. این نوشتار بعد از مباحث مقدماتی، به معرفی دو رویکرد اصلی در تقریب ادیان پرداخته و دلایل رویکرد «واگرایانه»، از قبیل طبیعت انسان ها، تفاوت در مبانی ادیان، تفاوت در خاستگاه تقریب میان ادیان و دلایل نقلی را بررسی کرده است. در ادامه مبانی ارزش شناختی تقریب با مباحث ذاتی یا غیری بودن ارزش تقریب، مطلوبیت عمل و انگیزه در رویکرد «همگرایانه» مطرح و این رویکرد تقویت می شود. این تحقیق با رویکرد توصیفی تحلیلی، کوشیده تا کارکرد رویکرد همگرایانه را فراتر از رفع سوءتفاهم ها، به مثابه عامل مهم بسیج فرصت ها و توانایی ها ببیند و این ظرفیت در جهت کمال انسانی و جامعه دین داران، با سرمایه فطرت توحیدی ملاحظه شود.

ادیان ابراهیمی که در طول تاریخ بر بشریت نازل شدند، به سبب نوع قرائت و تفسیر عالمان دینی از آن ها و همچنین مطامع سیاسی صاحبان قدرت، تاریخ پر فراز و نشیبی در مواجه با هم داشته اند. صدور فتواهای دینی علیه یک دیگر، درگیری های خونین نظامی، جنگ های طولانی مدت، کشتار، و هتک حرمت یک دیگر به اسم خدا و دین و... گوشه ای از اختلاف و تفرقه پیروان ادیان ابراهیمی است که در منابع تاریخی موجود می باشد.  تفکیک و دوقطبی ناشی از این تقابل در میان ادیان ابراهیمی به خصوص مسیحیت و اسلام، سبب پیدایش اصطلاحاتی چون دنیای مسیحی و دنیای اسلام شد. این در حالی است که قرآن به عنوان آخرین کتاب آسمانی بر تقریب و همگرایی ادیان ابراهیمی توجه داشته است. آنچه اهمیت دارد این است که عناصر و مؤلفه های تقریب ادیان ابراهیمی از نگاه قرآن چه هست و چگونه در ارتباط معنایی با هم شبکه معنایی تقریب را به وجود می آورد. هدف و خروجی شبکه معنایی تقریب چیست؟ به نظر می رسد عناصر و مؤلفه های تقریب ادیان ابراهیمی در قرآن بیشتر مبتنی بر جوهره و ارزش وجودی انسان بماهو انسان است که سبب ایجاد گزاره های مشترک زیادی میان ادیان ابراهیمی شده است. بار معنایی که هر کدام از این عناصر و مؤلفه ها در قرآن حمل می کنند وقتی در ارتباط معنایی با هم قرار می گیرند، شبکه معنایی از تقریب ایجاد می کنند که نه تنها بر رشد فردی انسان، بلکه بر پیشرفت و رشد جامعه انسانی نیز تأکید دارند. بنابراین، اگر تفسیر و قرائت صحیح و به دور از پیش فرض های سیاسی و  دینی از عناصر و مؤلفه های تقریب ادیان ابراهیمی در قرآن صورت گیرد، می تواند این جوامع را به سمت همگرایی و رشد سوق دهد و از تقابل و تعارض آن ها بکاهد.

شیخ محمدحسین کاشف الغطاء، از مصلحان سده اخیر جهان اسلام و از جمله فقیهان تأثیرگذار و برجسته در تحولات سیاسی اجتماعی در دنیای اسلام و به خصوص کشور عراق به شمار می رود. وی با افکار و اندیشه های فقهی سیاسی خود، نقش بسزایی در بیداری امت اسلامی ایفا کرد. در این پژوهش سعی شده است به روش توصیفی تحلیلی اجمالی از نظرات فقهی و افکار و اندیشه های سیاسی اجتماعی این عالم شیعی بررسی شود. ایشان، افزون بر تدریس و نگارش آثار مفید و مرجعیت دینی شیعیان، به فعالیت های گسترده ای در مناطق گوناگون جهان اسلام (با توجه به تحرکات دولت های استعماری در عراق و نیز اقدامات صهیونیست ها برای مهاجرت و اشغال کشور فلسطین و تشکیل دولت اسرائیل) دست زد و با حضور در مجامع و سرزمین های اسلامی، همگام با افشاگری علیه دشمنان اسلام تا آخرین روزهای عمر، تلاش مضاعفی برای اتحاد کلمه میان مسلمانان و تقریب بین مذاهب اسلامی انجام داد. موضوعاتی از جمله: بازگشت به هویت اسلامی و عظمت صدر اسلام، راهبرد وحدت مسلمانان و ولایت فقیه از جمله مهم ترین افکار این عالم مجاهد است.

  بعد از سیر تاریخی مباحث مقارنه الادیان و مقالات و فرق، در دوران معاصر بحث تقریب ادیان ابراهیمی جایگاه ویژه ای یافته است. اگرچه هنوز برخی از عدم امکان، نامطلوب و نامفید بودن تقریب بین ادیان سخن می رانند اما بحران های پیش روی انسان ها و ظرفیت های ادیان الهی برای تکامل و هدایت بشریت ضرورت تقریب ادیان را بیش از پیش نمایان کرده است. تقریب بین ادیان ابراهیمی برای به نتیجه رسیدن محتاج تعامل آگاهانه با چالش ها و آسیب شناسی عالمانه این حوزه خواهد بود. شناخت مقدمات تقریب، آشنایی با اصول و مبانی، فهم نظام تقریب دینی و جایگاه اصلاح و احیاء در دین، تقریب بین ادیان را به سمت تعامل گرایی و تکامل گرایی پیروان ادیان الهی سوق خواهد داد. این تحقیق با روش توصیفی- تحلیلی و ابزار کتابخانه ای با دسته بندی و بررسی رویکردها در زمینه تقریب ادیان ابراهیمی، به تقویت دیدگاه ها ضرورت تقریب پرداخته است و آموزه تقریب بین ادیان ابراهیمی را بر اساس نظام تقریب و با نگاه به چالش های درون دینی و برون دینی و آسیب شناسی این حوزه به سامان رسانده است.

با وجود فاصله زیاد میان دو دیدگاه امامیه و اهل سنت در مسأله قیاس و اعتقاد امامیه به حرمت عمل به قیاس از باب ضرورتِ مذهب اهل بیت(ع) و باور اهل سنت، به قیاس به عنوان یکی از منابع تشریع احکام شرعی، در شش قسم از اقسام قیاس که برخی به اجماع و برخی دیگر به احتمال، مورد توافق فریقین است، تقریب به معنای نزدیک سازی دیدگاه های دو گروه در خصوص قیاس را می توان به عنوان یک رویکرد پذیرفت و بر اقسام شش گانه به عنوان مصادیق آن منطبق ساخت. مقاله حاضر با روش توصیفی تحلیلی در صدد بررسی موارد شش گانه و برجسته سازی رویکرد تقریبی در آن ها بوده و به نتایج ذیل دست یافته است: اولا، سه قسم قیاس منصوص العله، قیاس اولویت و قیاس تنقیح مناط به صورت اجماعی مورد توافق قرار گرفته است. حجیت و اعتبار این سه قسم از نظر امامیه به اندراج آن ها در ادله لفظیه است که از باب ظهورات عرفی و ارتکازات عقلایی حجت و معتبر بوده و از نظر اهل سنت به اندراج آن ها در قیاس بوده که آن را مستقلا حجت و معتبر می دانند. ثانیا، قسم چهارم از آن اقسام، قیاس عقلی قطعی است که آن هم بالاجماع و به دلیل حجیت ذاتی قطع نزد فریقین معتبر بوده و هر دو گروه آن را با نام قیاس، اما عناوین گوناگون پذیرفته اند. ثالثا، قسم پنجم و ششم که اجرای قیاس به عنوان کاشفیت از رأی معصوم(ع) است، نه به عنوان مقابله با رأی معصوم(ع) و اجرای قیاس به عنوان مرجح در باب تعارض ادله است نه به عنوان دلیل مستقل، مورد تردید جدی بزرگان امامیه قرار گرفته، هرچند احتمال حجیت آن هم پذیرفته شده است. رابعا، نگاه تقریبی بین امامیه و اهل سنت تنها شامل موارد شش گانه بوده و ماسوای آن مصداق حرمت عمل به قیاس و از جانب امامیه ضروری المنع می باشد و اِعمال رویکرد تقریبی در آن ممکن نمی باشد.

با بررسی آثار علامه طباطبایی پیرامون پیوندهای امت اسلامی می توان برای ارتباطات و تعاملات اجتماعی فرد مسلمان یا امت اسلامی، یک نظام تقریب دینی استخراج کرد. نظام تقریب دینی میزان دلبستگی و هم گرایی افراد را در لایه های گوناگون در یک شبکه کلان تعامل مشخص می سازد. نظام تقریب دینی در چهار لایه انسانی، ادیانی، مذاهبی و ایمانی سامان می یابد. تقریب، در این چهار سطح، تشکیکی و دارای رابطه طولی بوده و در تعامل و کنش با یکدیگر نظام تقریب دینی را بنیان می نهند. محور کلی نظام تقریب دینی در چهار سطح مورد نظر، «ولایت الهی» خواهد بود. در سطح انسانی «استخلاف»، در سطح ادیانی «نبوت عامه»، در سطح مذاهبی «نبوت خاصه» و در سطح ایمانی، «وصایت و امامت» به صورت خاص، محوریت دارند. این تحقیق با رویکرد تحلیلی- توصیفی و با استفاده از آثار علامه طباطبایی و منابع کتابخانه ای انجام شده است. علامه وجود انسان را به دلیل ظرفیت والای خلیفه الهی، شایسته تکریم می داند. در سطح ادیانی، اصول کلی ادیان الهی را ثابت و وجود اختلاف ذاتی میان آنها را نقض غرض الهی دانسته و در سطح مذاهبی، تفکر و تفسیر المیزان علامه در دسته تفاسیر تقریبی جای می گیرد؛ همچنین در سطح ایمانی، بالاترین درجه هم گرایی را میان مومنان و با محوریت اهل بیت^ بیان می کنند. در مجموع نظام تقریب دینی، جایگاه اخوت انسانی، هم گرایی ادیان الهی، وحدت مذاهب و وحدت ایمانی را مشخص می کند.

ظهور و افول تیپ های اجتماعی، یکی از معرّف های تحولات ِ جوامع است. ظهور ِ تیپی جدید با عنوان «آخوندهای مصدقی» در دهه های بیست و سی شمسی، از جمله ی همین معرف هاست. تیپی از حوزویان که نماد تلاش جامعه ی پسامشروطه ی ایران برای برقراری تعدال میان دین و دنیا و دینداری و توسعه بودند. نظیر همین تلاش برای رسیدن به نسبتی متعادل از دینداری و توسعه، در دوره ی زمانی مشابه در امریکای لاتین اتفاق می افتد. ثمره ی این وضعیت، ظهور تیپی جدید با عنوان باورمندان به «الهیات رهایی بخش» در میان کشیشان مسیحی است. در این متن تلاش شده است تا از خلال مقایسه ای میان این دو تیپ، نوع نقش آفرینی آن ها در جوامع خود به خصوص با تمرکز بر نسبت دین و مسائل اجتماعی بررسی شود. یافته های این پژوهش نشان از هشت شباهت و پنج تفاوت قابل تأمل در زمینه های شکلگیری و ویژگی های عملکردی این دو تیپ است. می توان ادعا کرد که شکلگیری تیپِ متألهان «الهیات رهایی بخش» در امریکای لاتین، با مسائلی تا حدی مشابه با جامعه ایران، چه از منظر جایگاه دین در جامعه و چه نوع مسائل اجتماعی توانست سرنوشت متفاوتی برای آن جوامع بیافریند و دین را با دنیا و دینداری را با توسعه هم راستا کند. چنان که در صورت تکرار تجربه ی تاریخی مشابه شکلگیری تیپ «آخوندهای مصدقی»، می توان به ایجاد چنین شرایطی نیز برای جامعه ی ایران امید داشت. همچنین به نظر می رسد تفاوت های اجتماعی اشاره شده در مورد این دو تیپ نیز در میزان اثرگذاری متفاوت آن ها و در نوع سرنوشت متفاوت تاریخی شان در زمینه ی اجتماعی ایران و امریکای لاتین اثرگذار بوده است.