سند دانشگاه اسلامی

در چهل سال اخیر، درباره «غیرعملی بودن»، «عدم مشروعیت» و «ناکارآمدی» سیاستگذاری دین در دانشگاه، به علل و دلایل متعددی اشاره شده است. مقاله حاضر بدون کم اهمیت جلوه دادن علل و دلایل مذکور، ضعف «اخلاق مسئولیت» نهاد سیاستگذاری را پررنگ یافته، معتقد است بسیاری از سوء ظن ها، نارضایتی ها و مخالفت ها و از دیگرسو، ناکامی های اسلامی سازی دانشگاه ها، ناشی از ضعف اخلاق مسئولیت نهاد سیاستگذاری است. نگارنده با طرح یک پرسش اصلی و شش پرسش فرعی، به روش قیاسی و استقرایی، به تحلیل کیفی مضمون سند دانشگاه اسلامی (مصوب شورای عالی انقلاب فرهنگی سال 1392) پرداخته، نشان خواهد داد سیاستگذاری دین در دانشگاه بر پایه «اخلاق مسئولیت» تدوین نشده است. اما این که سند مذکور بر پایه «اخلاق باور» تنظیم شده است یا نه، مستلزم بررسی مستقل دیگری است.

در پژوهش حاضر میزان توجه به ابعاد چهارگانه هویت ایرانی (دینی، مدرن، ملی، قومی) در «سند دانشگاه اسلامی» بررسی و با یکدیگر مقایسه شده است. مسئله این نوشتار چگونگی قرار گرفتن هویت های چهارگانه یادشده در یک سند حاکمیتی بوده و پرسش اصلی آن است که چه رابطه ی ستیز، گریز و پذیرشی میان این چهار لایه هویتی در سند دانشگاه اسلامی برقرار است؟ روش مطالعه مبتنی بر تحلیل محتوای کیفی سند از طریق شناسایی واژگان و عبارت های دال بر هویت های چهارگانه است. با توجه به دشواری توازن و تعادل هویت های چهارگانه به ویژه هویت مدرن و دینی در سند، سیاست گذار در برخی فرازهای سند به ابهام و کلی گویی دچار شده است؛ اما در برخی از فرازهای دیگر، همنشینی هویت ها طبیعی بوده و تعادل نسبی بین آن ها برقرار شده است. هرچند در میان هویت های چهارگانه موجود بیشترین تعارض میان هویت دینی و مدرن اّست؛ اما درمجموع، همنشینی و سازگاری هویت ها در کل سند بیشتر از تعارض هاست.

مقدمه و اهداف: سند اسلامی شدن دانشگاه ها، به عنوان یکی از اسناد بالادستی، چند سالی است که به دانشگاه ها ابلاغ شده است. یکی از دلایلی که اجرای کامل و موفق این سند را با چالش مواجه کرده، آن است که با عنایت به تعدد راهبردها، برنامه عملیاتی و الگوی تحقق این سند مشخص نیست. با توجه به شرایط فعلی و پتانسیل هر دانشگاه، می توان نقشه راه اجرای این سند و اقدامات راهبردی متناظر را تعیین نمود. در این پژوهش به عنوان مورد مطالعه، بازنمایی روش تحقق راهبردهای این سند در دانشگاه گناباد ارائه شده است. هدف این پژوهش در فاز اول، ارائه روشی علمی، کاربردی و واقع بینانه است که با استفاده از آن، بتوان امکان سنجی و اولویت اقدامات مطرح شده در سند دانشگاه اسلامی را مطابق با شرایط دانشگاه مورد مطالعه تعیین نمود. برای این منظور، نرم افزار منطبق با روش یادشده، در محیط اکسل طراحی شد. هدف فاز دوم، بازنمایی روش تحقق راهبردهای سند دانشگاه اسلامی در سطح عملیاتی در دانشگاه مورد مطالعه است. روش: روش پژوهش در پنج مرحله بیان شده است: مرحله اول: مقایسه های زوجی اهداف نه گانه سند دانشگاه اسلامی با یکدیگر از طریق AHP گروهی − فازی است. از مجموع 352 اقدام راهبردی سند، 178 مورد، در سطح دانشگاه مورد مطالعه قابل اجرا تشخیص داده شدند. مرحله دوم: درباره هریک از این اقدامات راهبردی، سه پرسش از خبرگان، در قالب پرسش نامه و طیف لیکرت پرسیده شد. این سه پرسش عبارت اند از: وضع موجود هر اقدام، توان دانشگاه برای بهبود هر اقدام و میزان تأثیر هر اقدام در تحقق اهداف سند. مرحله سوم: با تلفیق نتایج به دست آمده از دو مرحله قبل، شکاف موزون برای هرکدام از اقدامات محاسبه شد و در محور عمودی نمودار نهایی قرار گرفت. مرحله چهارم: نمودار IPA ترسیم و تحلیل سناریوهای اقدامات انجام شد. در این مرحله، اولویت بندی اقدامات راهبردی براساس تحلیل نمودار انجام شد. مرحله پنجم: برنامه عملیاتی، پیشنهادات و گام های اجرایی و عملیاتی برای اقدامات راهبردی اولویت دار، از صاحب نظران دریافت شد. یافته ها: در این تحقیق، اهداف دوازده گانه مطرح شده در سند دانشگاه اسلامی در قالب نه هدف خلاصه شدند. خروجی مرحله اول، تعیین وزن اهداف نه گانه به روش AHP فازی بود که در جدول 1 آمده است:   جدول 1. اهمیت هر یک از اهداف کلان تحقق سند دانشگاه اسلامی ر هدف کلان وزن (اهمیت) 1 تعمیق و نهادینه سازى معارف و آموزه های اسلامى در دانشگاه ها 139/0 2 تحقق آرمان ها و ارزش های انقلاب اسلامی 099/0 3 تولید دانش تمدنى به ویژه علوم انسانی − اسلامى و مشارکت حداکثرى دانشگاه ها در تمدن سازى نوین اسلامى 096/0 4 تعمیق خردورزى و عقلانیت و تقویت روحیه آزاداندیشى و خلاقیت در دانشگاه ها 117/0 5 دستیابى دانشگاه ها به اقتدار علمى، فرهنگى و اقتصادى در جهان اسلام و منطقه و توسعه تعامل علمى در عرصه هاى بین المللى و دستیابى به مرجعیت علمى و فرهنگى در منطقه و جهان اسلام 1/0 6 گسترش تعامل حوزه و دانشگاه 09/0 7 تحقق سبک صحیح زندگی اسلامی 12/0 8 ارتقاى مستمر و نظام مند بعد علمى، مهارتى و اخلاقى دانشگاهیان 11/0 9 احیاء و ارتقای نقش خانواده در فرآیند تعلیم وتربیت 13/0 پس از وارد نمودن نظرات تیم تصمیم در نرم افزار و تحلیل نظرات، خروجی نرم افزار درخصوص تشکیل ماتریس دوبعدی شکاف موزون − توانمندی، به شکل تصویر شماره 1 به دست آمد. مبنای تعیین اولویت ها از ماتریس یادشده، حاصل جمع درصد توانمندی و درصد شکاف موزون می باشد. اقداماتی که حاصل جمع درصد توانمندی و درصد شکاف موزون آنها نسبت به سایر اقدامات بیشتر بود، به عنوان اقدامات اولویت دار انتخاب شدند. در جدول 2، عناوین 5 اولویت اول بیان شده است. این موارد، اقداماتی هستند که اولاً، دانشگاه توانمندی و پتانسیل نسبی بیشتری برای بهبود آنها در اختیار دارد؛ ثانیاً، وضع موجود دانشگاه به نسبت در آنها خیلی مناسب نیست؛ ثالثاً، اهمیت نسبی بیشتری نسبت به سایر اقدامات داشته و سریع تر و بیشتر در تحقق اهداف نه گانه سند دانشگاه اسلامی تأثیرگذار خواهند بود.    جدول 2. اقدامات راهبردی اولویت دار سند دانشگاه اسلامی در دانشگاه گناباد ر کد شرح اقدام رتبه 116 1−19−5 استخراج، تبیین و تدوین راهکارهای قرآن و عترت برای نهادینه کردن فرهنگ اسلامی 1 126 4−20−5 رصد جریان های فکری − فرهنگی و شناسایی پایگاه های مؤثر نفوذ جنگ نرم 2 101 1−17−5 آسیب شناسی سبک زندگی موجود و طراحی، تبیین و ترویج سبک زندگی اسلامی ایرانی دانشگاهیان بر مبنای تمدن سازی نوین اسلامی 3 20 1−10−6 طراحی و برنامه ریزی دوره های آموزشی و فرصت مطالعاتی مشترک میان حوزه و دانشگاه 4 123 1−20−5 تبیین ابعاد گوناگون جنگ نرم دشمن و مؤلفه های قدرت نرم جمهوری اسلامی در محیط دانشگاه ها 5 بحث و نتیجه گیری: از مجموع 352 راهبرد سند دانشگاه اسلامی، 178 اقدام راهبردی در سطح دانشگاه مورد مطالعه، قابل اجرا تشخیص داده شد. براساس نتایج پرسش نامه، جدول زیر به دست آمد.     جدول 3. دسته بندی اقدامات راهبردی سند دانشگاه اسلامی با رویکرد امکان سنجی و اولویت بندی کل اقدامات راهبردی مطرح شده در سند دانشگاه اسلامی: 352 مورد (که با اجرای آنها 56 راهبرد و 9 هدف کلان محقق خواهد شد) اقدامات قابل اجرا در دانشگاه مورد مطالعه: 178 مورد میزان تأثیر در تحقق اهداف سند: 100% اقدامات قابل اجرا در سطح وزارت علوم و بهداشت: 174 مورد اقداماتی که توانمندی خوبی برای اجرای آنها در دانشگاه مورد مطالعه وجود دارد: 127مورد میزان تأثیر در تحقق اهداف سند: 70% اقداماتی که درحال حاضر دانشگاه توان اجرایی مناسب برای آنها ندارد: 51 مورد میزان تأثیر در تحقق اهداف سند: 30% اولویت بندی 127 اقدام راهبردی به روش IPA−G−FAHP (فهرست 5 اولویت اول، در جدول 2 بیان شده است) اقدامات در حال اجرا: 49 مورد تأثیر در تحقق اهداف سند: 35% (7 مورد در اولویت 1 تا 40 هستند) اقدامات فاز 1: 27 مورد تأثیر در تحقق اهداف سند:31% (15مورد در اولویت 1تا40هستند) سایر اقدامات (در فاز 1 اجرا نخواهد شد): 51 مورد تأثیر در تحقق اهداف سند: 4%   (18مورد در اولویت 1تا40هستند) تدوین برنامه عملیاتی 4 اقدام راهبردی به صورت مستقیم و 23 اقدام راهبردی به صورت غیرمستقیم(جزئیات در جدول 3) طبق نظر تیم تصمیم، 27 اقدام راهبردی که طی این برنامه عملیاتی، اجرایی می شود را می توان براساس کلمات کلیدی و مضامین آنها در 4 اقدام راهبردی تقسیم بندی کرد. فهرست آنها در جدول 4 نشان داده شده است.    جدول 4. فهرست اقدامات راهبردی اولویت دار (که برنامه عملیاتی آنها تدوین شده است) اولویت شماره اقدام راهبردی شماره اقدامات راهبردی مشترک کل اقدامات راهبردی در هر اولویت 1 اقدام راهبردی 116 (رتبه 1) مشترک با اقدامات راهبردی شماره 117(رتبه14)، 119(رتبه40) و 259 4 2 اقدام راهبردی 126 (رتبه 2) مشترک با اقدامات راهبردی 123 (رتبه 5)، 124 (رتبه 20)، 127 (رتبه 21)، 125 (رتبه 34) و 130 6 3 اقدام راهبردی 101 (رتبه 3) مشترک با اقدامات راهبردی 104، 105 و 122 (رتبه 12) 4 4 اقدام راهبردی200 (رتبه 4) مشترک با اقدامات راهبردی راهبرد های 36، 37، 38، 39، 40، 137، 201 (رتبه 25)، 202، 204(رتبه 10)، 207، 262 (رتبه 6) و 301 (رتبه 13) 13 جمع کل اقدامات راهبردی که برای آنها برنامه عملیاتی تدوین شده است: 27 27 اقدام راهبردی که طی برنامه عملیاتی ارائه شده در این تحقیق اجرایی خواهند شد، براساس مضامین آنها در 4 اقدام راهبردی قرار می گیرند. ازاین رو، پیشنهادها و گام های اجرایی آنها در قالب برنامه عملیاتی ارائه شد و نقاط قوت و ضعف، فرصت ها و تهدیدها، پیشنهادات و گام های اجرایی هر راهبرد معرفی شد تا در یک بازه چهارساله اجرا شود.

هدف: دانشگاههای اسلامی نقش بی بدیلی در توسعه علمی- فرهنگی جوامع اسلامی ایفا می کنند. شایستگی مدیران این دانشگاهها، عاملی کلیدی در بهبود عملکرد علمی و تربیتی نظام آموزش عالی به شمار می رود. با توجه به خلأ پژوهشی در زمینه شناسایی جامع شاخصها و شایستگی های مدیران دانشگاههای اسلامی، این پژوهش به دنبال ارائه مدلی جامع برای شناسایی شایستگی ها و شاخصهای مدیران سطح عالی دانشگاه اسلامی بود. به واسطه اهمیت این موضوع در سطوح عالی حکمرانی علمی-فرهنگی کشور، در کنار سایر تحقیقاتی که در این پژوهش بررسی شده اند، این مقاله برای پر کردن خلأ پژوهشهای پیشین، به طور خاص به بررسی اسناد بالادستی نظام های آموزشی و حکمرانی کشور، به ویژه سند دانشگاه اسلامی پرداخته است. روش: این پژوهش بر اساس نوع هدف، توصیفی- اکتشافی و راهبرد تحقیق، ترکیبی(کیفی-کمّی) بود. در بخش کیفی، از تحلیل مضمون و در بخش کمّی، از روش رتبه بندی عوامل استفاده شد. برای استخراج شایستگی های مدیران، بیش از 300 منبع پژوهشی، از جمله اسناد و مصوبات؛ منابع آموزش عالی، مدیریتی و اسلامی بررسی شد. پس از پایش اولیه، برای طبقه بندی شایستگی ها، از مدل سه لایه ای بُعد– مؤلفه– شاخص استفاده شد. در ادامه به منظور غربال و اولویت بندی شایستگی ها از طریق توزیع پرسشنامه بین ۲۳ خبره دارای دانش تخصصی یا تجربه مدیریت در حوزه آموزش عالی، اقدام شد. یافته ها و نتیجه گیری: مدل پژوهش در سه بُعد فردی، اجتماعی و سازمانی و در هشت مؤلفه با 12 شاخص اولویت دار شناسایی و ارائه شد. توصیه می شود در راستای افزایش بهره وری در نظام آموزش عالی کشور، از الگوی نهایی برای شناسایی شایستگی ها و شاخصهای مدیران دانشگاهی در انتخاب مدیران دانشگاهها استفاده شود.