جامعه شناسی ایران

آنری لوفور، در کتاب تولید فضا، فضا را مؤلفه ای بنیادین در عملکرد و سازماندهی جامعه در چارچوب شیوه های تاریخی تولید می داند. در دیدگاه او، سرمایه داری نوعی فضای انتزاعی را تولید کرده که بازتابِ جهان داد و ستد در سطحی ملی و بین المللی است. در پژوهش حاضر، کوشش شده است که شکل گیری فضای انتزاعی در تهران و شرایط و چگونگی امکان پذیر شدن آن از عهد ناصری تا پایان دوره پهلوی اول بررسی شود. مواجهه با فضای انتزاعی سرمایه داری در عهد ناصری رخ می دهد، اما به دلیل نبودن میانجی هایی هم چون قانون و دولت، امکان شکل گیری فضای انتزاعی در ایران فراهم نمی شود. با این حال به واسطه انقلاب مشروطه و قانون حاصل از آن و همچنین شکل گیریِ دولت مدرن این شرایط فراهم و نهایتاً شهر بر روستا مسلط شده و سرمایه داری از مجرای دولت و قانون شروع به خلق فضای خاص خود می کند.

دهه ی هفتاد خورشیدی در ایران، دوره ای از تحولات اجتماعی و سیاسی بود که پس از انقلاب و جنگ، با گذار به اصلاحات همراه شد. این پژوهش با بهره گیری از نظریه ی ساختارگرایی تکوینی لوسین گلدمن به بررسی رمان «نیمه غایب» می پردازد تا نشان دهد چگونه ساختارهای اقتدارستیز این رمان، رابطه ای دیالکتیک با جهان بینی طبقه ی متوسط شهری دارد. یافته های پژوهش نشان می دهند که «حسین سناپور» در رمان «نیمه غایب» از طریق تغییر نظرگاه ها و روایت های غیرخطی، نه تنها اقتدارگرایی آشنای راوی در رمان های پیش از  انقلاب را درهم می شکند، بلکه با برجسته سازی شخصیت های زنی چون سیندخت و فرح، گرایش به فردیت و برابری جنسیتی را پررنگ می کند. این رمان، به ویژه در نقد اقتدار خانوادگی و اجتماعی، به طور غیرمستقیم خشونت های ریشه دار در سنت فرهنگی را نیز زیر سؤال می برد تا در نهایت نه تنها تحولات اجتماعی دهه ی هفتاد را نمایندگی کند، بلکه بذر مفاهیمی را بکارد که در دهه های بعدی، به ویژه در حوزه ی مطالبات زنان و دموکراسی، شکوفا شدند.

مقاله حاضر به مطالعه تجربیات دخترانی می پردازد که در دهه های هشتاد و نود شمسی عضو انواع تشکل ها و انجمن های دانشجویی بوده اند. در این پژوهش با استفاده از نظریه دیدگاه و استراتژی فمینیستی، به طور هدفمند با 27 نفر از دانشجویان دختر دانشگاه های تهران، امیرکبیر و الزهرا که از اعضای تشکل های انجمن اسلامی، بسیج دانشجویی، شورای صنفی و انجمن های علمی بودند، مصاحبه نیمه ساختاریافته انجام شده است. تحلیل تماتیک داده ها نشان می دهد که ساختارهای از پیش موجود تشکل ها مقوم جنسیت زدگی است و زنان در برهمکنش های تشکلی عمدتاً نادیده گرفته می شوند، در حالی که لابی های مردانه دانشجویان پسر با استادان و مسئولان دانشگاه برسازنده موقعیت فرادست و آینده ساز برای آنان است. با آن که رانت عضویت در تشکل ها برای مردان بیشتر است، اما تجربه عضویت در انجمن ها و تشکل های دانشجویی برای دختران، حتی در محافظه کارترین آنها، تجربه ای توانمندساز است و به رغم کلیشه ها و تبعیض های جنسیتیِ همچنان موجود، فعالیت تشکلی و نیز تصدی سمت ها در میان دختران در دهه نود بیشتر شده است. با وجود افزایش آگاهی های جنسیتی در گذر زمان، در سال های انتهایی دهه نود فضای کار تشکلی محدودتر و بسته تر شده است. یافته ها نشان می دهند که رکود و انفعال در حیات انجمنی دانشگاه دختران را بیش از پسران در معرض تجربه فشار و طرد قرار می دهد. 

مطالعه حاضر با هدف واکاوی تجربه زیسته داننشجویان دارای تمایل به خودکشی از پدیده ی خودکشی بود. این پژوهش از نوع تفسیری و رویکرد آن کیفی و مطابق با روش پدیدارشناسی انجام شد. مشارکت کنندگان بالقوه پژوهش شامل تمامی دانشجویان شهر مشهد در سال 1403 بود که دارای افکار خودکشی بودند. مشارکت کنندگان پژوهش شامل 11 نفر از دانشجویان شهر مشهد بود که با روش نمونه گیری هدفمند انتخاب شدند و نمونه گیری تا حد اشباع نظری ادامه داشت. ابزار گردآوری داده ها، مصاحبه نیمه ساختار یافته بود. داده های حاصل با تکنیک تحلیل مضمون از نوع کلایزی  و با استفاده از نرم افزار MAXQDA 2024  انجام شد.  قابلیت اعتماد نتایج با ملاک های لینکلن و گوبا احراز شد. نتایج حاصل از تحلیل مصاحبه ها نشان داد که تجربه زیسته دانشجویان از پدیده خودکشی در قالب 4 مضمون سازمان دهنده و 16 مضمون پایه قابل طرح است که این مضامین سازمان دهنده شامل رنج درون فردی، معنامندی خودکشی، رنج بین فردی و فقدان معنامندی ادراک شده هستند.

در کشور ایران به دلایلی چون ضعف در فقدان جریان ها و تشکل های مدنی، واگرایی خرده فرهنگ ها، فقدان نگاه مبتنی بر برنامه ای مدون در راستای طراحی و تبیین الگویی مناسب از ملت سازی و مواردی دیگر از این دست، پروژه ملت سازی ناکام و ناتمام باقی مانده است و همواره شاهد آن بوده ایم که این مقوله به موازات دولت سازی، پیش نرفته است. در واقع،  ملت مفهومی نرم افزاری و انتزاعی است و ایجاد سازه ملت، مستلزم فراهم کردن مواد و مصالح خاصی است تا بتوان قالب یک ملت پایدار را پایه گذاری کرد و آن را به منصه ظهور رساند. این زیرساخت ها را می توان در ابعاد و شاخص هایی نظیر وضعیت ارتباطات اجتماعی، سهولت درگردش نخبگانی، یکپارچگی در حوزه های فرهنگی و زبان، تقویت و عقلانی سازی روندهای بروکراتیک، عنوان کرد تا پروژه ملت سازی تکمیل شود. بر همین اساس، پرسش اصلی این تحقیق آن است که تکوین ملت و فراگرد ملت سازی در ایران را بر مبنای چه الگویی می توان طراحی و تبیین کرد؟ در پاسخ این پیش فرض را می توان طرح کردکه لازمه تکوین ملت ، وجود زیرساخت ها و سازوکارهایی مبتنی بر تلقی نمودن آن به مثابه یک پروژه در ابعاد مختلف فرهنگی، اجتماعی و سیاسی متناسب با ساختار و بافتار جامعه ایران، توسط دولت نخبگان، نهادهای مدنی، احزاب، تشکل ها و مردم است. این تحقیق با استفاده از روش عِلّی و بهره گیری از چارچوب نظری ملت سازی کارل دویچ به دنبال تبیین این مسئله و پاسخ به سئوال اصلی تحقیق یعنی ناکامی در امر تحقق الگویی نو از ملت سازی انجام شده است.   

همباشی یکی ازشکل های نوین زندگی مشترک است که در سال های اخیر به ویژه در میان جوانان، با توجه به تغییر ساختارهای ارزشی و هنجاری جوامع، به یک مسئله اجتماعی مهم تبدیل شده است. هدف مقاله حاضر تحلیل تأثیر ساختار ارزشی جوانان بر گرایش به همباشی است. روش تحقیق کیفی با استفاده از روش نظریه زمینه ای است و ابزار گردآوری داده ها مصاحبه است. جامعه آماری خبرگان و متخصصان حوزه خانواده اند که با استفاده از نمونه گیری هدفمند 20 نفر انتخاب شدند. داده ها با کدگذاری سه مرحله ای باز، انتخابی و محوری تحلیل شدند که 117 مفهوم ،30 مقوله و 14 مضمون از آن ها مستخرج شد. پدیده مرکزی «زوجیت بی ثبات» انتخاب گردید. یافته ها نشان داد همباشی در ایران نه صرفاً برآمده از انتخاب آگاهانه و آزادانه جوانان که محصول تعارض ساختارهای سنتی با الزامات جهان مدرن است. این پدیده بازتابی از گذار ارزشی ناقص ارزیابی شده است.