پژوهش های بوم شناسی شهری

مطالعه حاضر، تعین اثرات سرمایه اجتماعی و سرمایه فرهنگی بر رفتار هدف از زیست محیطی شهروندان در شهر ساری بوده است. پژوهش از نظر نوع کاربردی و روش پژوهش، پیمایش مقطعی بوده است. جامعه آماری پژوهش تمام شهروندان بالای 18 ساله بودند و حجم نمونه طبق فرمول کوکران با احتساب نمونه های پیش آزمون، 400 نفر تعیین گردید. شیوه نمونه گیری، خوشه ای چندمرحله ای بوده است. ابزار گردآوری داده ها، برای متغیرهای سرمایه اجتماعی و سرمایه فرهنگی پرسشنامه محقق ساخته و برای سنجش رفتارهای محیط زیستی از پرسشنامه کایزر و همکاران (1999) بود. در این مطالعه از نظریه فرهنگ زیست محیطی ژرژ تومه و سرمایه فرهنگی بوردیو به عنوان چارچوب نظری استفاده شد. برای تجزیه و تحلیل داده ها، از نرم افزار SPSS و آزمون های ضریب همبستگی پیرسون و تحلیل رگرسیون استفاده گردید. از اعتبار صوری برای سنجش روایی استفاده شد و پایایی ابزار در تمام متغیرها بالاتر از 7/0 به دست آمد. بررسی همزمان اثرات سرمایه اجتماعی و سرمایه فرهنگی بر رفتار زیست محیطی به عنوان نوآوری این پژوهش می باشد. یافته ها نشان دادند که میانگین الگوهای رفتار زیست محیطی در بین افراد نسبتاً بالا بوده و میانگین آن از عدد 5 برابر با 78/3 است. میانگین سرمایه فرهنگی در بین افراد نسبتاً پایین بوده و میانگین آن 79/2 است. میانگین سرمایه اجتماعی برابر با 04/3 است. نتایج آزمون همبستگی نشان داد: بین میزان سرمایه اجتماعی و سرمایه فرهنگی با رفتار زیست محیطی رابطه معنادار مثبت و مستقیم وجود دارد. برای ارتقای میزان رفتارهای زیست محیطی، باید میزان سرمایه اجتماعی و سرمایه فرهنگی را بالا برد. طبق تحلیل رگرسیون متغیرهای سرمایه اجتماعی و سرمایه فرهنگی حدود 1/23 درصد از تغییرات رفتار زیست محیطی را تبیین و پیش بینی می کنند. سرمایه اجتماعی و سرمایه فرهنگی بر رفتارهای زیست محیطی اثرگذار هستند و اثر سرمایه اجتماعی بیش تر است. 

خدمات بهداشت و درمان یکی از ارکان توسعه محسوب می شود و توزیع عادلانه آن یکی از پیش نیازهای اصلی بهبود سطح برخورداری جامعه از سلامت و خدمات بهداشتی و درمانی می باشد. پژوهش حاضر با بهره گیری از روش تحلیل عاملی و تکنیک چند شاخصه آراس و با استفاده از 41 شاخص بهداشت و درمان به سطح بندی شهرستان های استان خراسان جنوبی می پردازد. رویکرد حاکم بر این پژوهش توصیفی – تحلیلی و از نوع کاربردی- توسعه ای است و برای تهیه نقشه سطح بندی از نرم افزار GIS استفاده شده است. با استفاده از مدل تحلیل عاملی تأییدی شاخص های خدمات بهداشت و درمان از تعداد 90 شاخص اولیه به تعداد 41 شاخص کاهش و در چهار دسته تقسیم بندی شدند؛ سپس با استفاده از مدل آراس هریک از شهرستان های استان خراسان جنوبی ازلحاظ برخورداری از شاخص های بهداشت و درمان رتبه بندی شدند، نتایج حاصل از مدل آراس نشان می دهد که شاخص های خدمات بهداشت و درمان از پراکندگی زیادی برخوردار است و اختلاف زیادی بین شهرستان های خراسان جنوبی ازلحاظ برخورداری از شاخص های خدمات بهداشت و درمان وجود دارد و شهرستان فردوس به عنوان برخوردارترین و شهرستان خوسف به عنوان محروم ترین شهرستان استان می باشند؛ همچنین با استفاده از ضریب پراکندگی (cv)، میزان توزیع و پراکندگی هر یک از شاخص های بهداشت و درمان بررسی شد و نتایج حاصل از آن بیانگر توزیع نابرابر هر یک از شاخص های بهداشتی در سطح شهرستان های استان خراسان جنوبی می باشد.

افزایش فزاینده شهرنشینی و بروز عدم تعادل های فضایی در بیش تر شهرهای جهان، بحث کاهش نابرابری ها در دسترسی به انواع منابع، منافع و امکانات را در کانون توجه بیش تر صاحب نظران و سازمان های بین المللی قرار داده است. در این راستا، ماحصل دیدگاه های مختلف، ارائه رویکرد شهر فراگیر برای مواجهه با انواع نابرابری ها و عدم تعادل ها می باشد. با توجه به اهمیت برنامه ریزی شهرهای فراگیر، هدف از پژوهش حاضر بررسی مؤلفه های تأثیرگذار بر تحقق شهر فراگیر در کلان شهر تبریز است. روش تحقیق در مطالعه حاضر آمیخته (کمی-کیفی) با هدف کاربردی و ماهیت توصیفی-تحلیلی می باشد که در راستای تجزیه و تحلیل اطلاعات از مدل حداقل مربعات جزئی در نرم افزار Warp-PLS استفاده شده است. جامعه آماری تحقیق نیز شامل مدیران، مسئولان و نخبگان دانشگاهی کلان شهر تبریز می باشد که تعداد حجم نمونه با استفاده از فرمول کوهن 100 نفر تعیین شده است. یافته های تحقیق نشان می دهد که بیش ترین تأثیرگذاری بر تحقق شهر فراگیر تبریز مربوط به متغیرهای مدیریت واحد، دانش محوری، محتوای طرح ها و برنامه ها و هماهنگی و مشارکت می باشد که به ترتیب ضرایب استخراج شده براساس مدل ساختاری تحقیق برای هر کدام 71/0، 66/0، 63/0 و 59/0 محاسبه شده است. از مهم ترین دلایل اهمیت این متغیرها در تحقق شهر فراگیر تبریز می توان به تفرق عملکردی در سازمان های شهری و نبود دیدگاه همه جانبه نگر، عدم بهره مندی از متخصصان علوم مختلف و رویکردهای نوین در نظام مدیریت شهری، عدم بهره مندی از طرح های انعطاف پذیر و آینده نگر، حاکمیت رویکرد تکنوکرات گرا در نظام مدیریت شهری و عدم شکل گیری هماهنگی و مشارکت بین سازمان های اداره کننده شهر و بین سازمان های شهری با مردم اشاره کرد.

مطالعه حاضر درک مفهومی برنامه ریزان اکوسیستم های شهری از کاربرد مدل واهمیت آینده، تبیین جایگاه آینده پژوهی در سیر تحولات مدل سازی اکوسیستم های شهری به عنوان هدف اصلی پژوهش دنبال می گردد. نوآوری این تحقیق شامل تلاش برای پیوند مباحث سه گانه آینده پژوهی، مدل سازی و سیستم های اکولوژیکی شهری به منظور تدوین راهکارهای تحقق رویکرد آینده پژوهی در مدیریت و برنامه ریزی اکوسیستم های شهری و منطقه ای امروز است . این مطالعه از لحاظ ماهیت بنیادی و از لحاظ روش توصیفی –تحلیلی می باشد . ابزار گردآوری داده ها منابع کتابخانه ای است . با استفاده از روش های تاریخی و تحلیل محتوا، سیر تحول کاربرد مدل و مدل سازی و ورود رویکرد آینده پژوهی به برنامه ریزی، مدیریت و مدل سازی سیستم های شهری از گذشته تا حال بررسی گردید. همچنین بعد از ارائه مفاهیم کلیدی بحث، رویکردهای برنامه ریزی به صورت نظریه های اصلی و تکیه ای مدل سازی مورد تحلیل قرار گرفتند. نتایج تحقیق نشان دادند که با بررسی تاریخی سیر تحولات مدل سازی اکوسیستم های شهری می توان دو دوره کلاسیک و مدرن (معاصر) را با سه گفتمان یا فرهنگ از شهرها تشخیص داد. در دوره معاصر از مدل سازی یا گفتمان سوم، پیچیدگی، عدم قطعیت، خودسامانی و نامعلومی تغییرات سبب توجه بیش تر به آینده پژوهی در مدل سازی شد. همچنین از لحاظ نظری، مهم ترین ویژگی ها و مؤلفه های ساخت یک مدل آینده پژوهی خوب و کارآمد در برنامه ریزی و مدیریت شهری و از لحاظ عملی بسط و توسعه رویکرد آینده پژوهی در نظام برنامه ریزی و مدیریت شهری کشور به بحث گذاشته شد.

پژوهش حاضر با هدف طراحی مدل علی خلق ارزش در صنعت گردشگری با تأکید بر توان بوم شناسی است. از نظر فلسفه پژوهش پارادایم خردگرایی، هدف کاربردی از نظر روش در زمره پژوهش های آمیخته اکتشافی قرار دارد. ابزار پژوهش مصاحبه و پرسشنامه بوده است و در دو بخش کیفی (تحلیل محتوا و دلفی) و کمی اجرا گردید. با مرور ادبیات نظری، مؤلفه های مدل شناسایی و با استفاده از روش تحلیل محتوا مقوله بندی صورت گرفت. برای تأیید و اجماع مؤلفه ها، عوامل برگرفته از ادبیات از طریق پرسشنامه دلفی به قضاوت خبرگان گذاشته شدند. جامعه آماری دلفی شامل 30 نفر از استادان هیئت علمی دانشگاه های معتبر کشور و همچنین مدیران، کارشناسان و بازاریابان فعال در حوزه گردشگری در شهر ایلام بود که با استفاده از روش نمونه گیری هدفمند انتخاب شدند. در بخش کمی نیز 384 نمونه از گردشگران با روش نمونه گیری در دسترس انتخاب شدند. در نهایت روابط بین متغیرها، با استفاده از نرم افزار اسمارت پی. ال. اس تحلیل شد. در این مطالعه 34 عامل فرعی در 9 عامل اصلی شناسایی شد. بالاترین رتبه به مؤلفه برنامه پایداری (12/25) در نمره دهی اختصاص دارد. بعد از آن مؤلفه تعاملات آنلاین قرار دارد (88/24). دو مؤلفه بخش بندی مشتری و دریافت بازخورد در رتبه آخر قرار دارند (65/4). نتایج می تواند به عنوان الگویی برای پیاده سازی خلق ارزش استفاده گردیده و زمینه را برای رشد و توسعه هرچه بیش تر در صنعت گردشگری را فراهم کرد.

زیست پذیری یک ضرورت اقتصادی برای شهرها محسوب می شود و در ادبیات توسعه پایدار مبتنی بر تئوری مطلوبیت و اثربخشی اقتصادی است که در استفاده از منابع کمیاب کاربرد دارد. هدف مطالعه حاضر سنجش و تحلیل فضایی زیست پذیری اقتصادی کلان شهر تهران انجام گرفته است. پژوهش از لحاظ هدف گذاری کاربردی و از لحاظ روش شناسی توصیفی- تحلیلی است. داده های موردنیاز با مراجعه به اسناد و مدارک موجود و سالنامه آماری منتشر شده از سوی مرکز آمار ایران و سازمان فناوری اطلاعات و ارتباطات شهرداری تهران به دست آمده است. نوآوری پژوهش در پرداختن به بعد اقتصادی زیست پذیری است. جهت تجزیه و تحلیل اطلاعات از مدل ماباک و از آزمون های کجی و کشیدگی، یو مان ویتنی، میانگین رتبه ای در نرم افزار SPSS وARC GIS استفاده شد. با توجه به نتایج به دست آمده، از نظر زیست پذیری اقتصادی، مناطق 6، 2 و 1 به ترتیب با کسب بیش ترین امتیاز در جایگاه اول تا سوم و مناطق 22، 16 و 9 با کسب کم ترین امتیاز در جایگاه بیستم تا بیست و دوم قرار گرفتند. همچنین فضای غالب زیست پذیری اقتصادی بر مناطق 22 گانه کلان شهر تهران پهنه نامطلوب است. نتایج نشان داد که کلان شهر تهران فاقد وحدت زیست پذیری اقتصادی است و این ناهمگونی های فضایی بین مناطق شمالی با سایر مناطق تهران خیلی زیاد است. به طوری که این تفاوت میانگین رتبه ای برای مناطق نیمه جنوبی 17/16، نیمه مرکزی 8، نیمه شرقی 60/16 و غربی 29/15 است. بیش ترین تفاوت زیست پذیری اقتصادی مناطق نیمه شمالی با مناطق نیمه جنوبی و کم ترین آن با مناطق نیمه مرکزی است.

اسکان غیررسمی پدیده ناهنجاری است که معضل بیش تر شهرهای بزرگ و کلان شهرها بوده و آسیب های اجتماعی- اقتصادی و زیست محیطی عدیده ای در پی دارد. بر همین اساس مقابله با آن و ساماندهی آن نیازمند صرف هزینه های سنگین در ابعاد گوناگون است. هدف از پژوهش حاضر تأثیر سیاست گذاری های شهری بر اسکان غیررسمی با رویکرد ساختارگرایانه در منطقه 5 شهرداری شهر تهران پرداخته شد. تحقیق حاضر از نوع کاربردی بوده و از نظر روش شناسی یک مطالعه همبستگی است. جامعه آماری این پژوهش منطقه پنج شهرداری واقع در شمال غرب شهر تهران بوده و از بین نواحی هفت گانه آن ناحیه سه شامل 8 محله و از بین محله های آن سه محله های حصارک و مرادآباد و کوهسار (فرحزاد) که با توجه به وجود بافت اسکان غیررسمی در آن به عنوان محدوده مورد بررسی قرار گرفتند. به این منظور نمونه ای شامل ۱۲۰ نفر از سیاست گذاران، مسئوولین و کارشناسان مرتبط با موضوع در منطقه مورد مطالعه به صورت تمام شمار به عنوان حجم نمونه تعیین گردید و پرسشنامه محقق ساخته شامل ۲۶ سؤال ۵ گزینه ای تهیه و پس از اطمینان از اعتبار و روایی آن بین آن ها توزیع گردید. داده های به دست آمده با استفاده از نرم افزار SPSS و از طریق آزمون های ضریب همبستگی پیرسون (r) و تحلیل رگرسیون چندگانه مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفت. نتایج به دست آمده بیانگر آن است که: بین عوامل قوانین زمین شهری موجود، ایجاد شهرک های جدید و سیاست های مسکن و طرح های شهری و اسکان غیررسمی در منطقه 5 شهرداری شهر تهران رابطه معنادار و مثبت در سطح اطمینان 99 درصد وجود دارد. به عبارت دیگر این عوامل موجب افزایش اسکان غیررسمی در این منطقه از شهر تهران گردیده و در مجموع می توان 62 درصد از واریانس وجود پدیده اسکان غیررسمی را به وسیله عوامل سه گانه قوانین زمین شهری، ایجاد شهرک های جدید و سیاست های مسکن و طرح های شهری تبیین کرد.

امروزه رشد و توسعه شهرها آن چنان سریع می باشد که ارزیابی روند گسترش کالبدی شهرها را به یکی از مهم ترین موضوعات برنامه ریزان شهری تبدیل کرده است. از جمله عوامل تأثیرگذار بر نحوه گسترش کالبدی شهرها، تغییر مکرر کاربری اراضی کشاورزی اطراف شهرها به دنبال افزایش نرخ رشد جمعیت شهری است. پژوهش حاضر تلاشی در جهت تبیین الگویی های فضایی شهر قم در 50 سال اخیر است. این پژوهش از نظر ماهیت، کاربردی و از نظر روش، توصیفی - تحلیلی و مبتنی بر داده های سنجش از دور است. به گونه ای که ابتدا تصاویر سال های 1972، 1986، 1997، 2008 و 2021 از ماهواره لندست 5 و 8 در سنجنده های MMS و TM و OLI را با استفاده از نرم افزار ENVI و روش طبقه بندی نظارت شده تبدیل به نقشه های کاربری اراضی در چهار کلاس شهری، کشاورزی، کوه و آب گردید. برای تحلیل سیمای سرزمین، از طریق نرم افزار Fragastas اقدام به استخراج متریک های فضایی (PALAN-PD-NP-LSI-LPI-AWMFD-ENN-MN) شد و با استفاده از مدل آنتروپی شانون، الگوی رشد کالبدی شهر قم در 50 سال اخیر حاصل گردید. نتایج نشان داد که علت اصلی رشد فیزیکی شهر قم، رشد جمعیت بر اثر عامل مهاجرت بوده که در دوره های متفاوت الگوهای متفاوتی داشته است. بدین ترتیب شهر قم در حد فاصل سال های 50 تا 65 رشد فیزیکی چشمگیری داشته است. این در حالی است که طی سال های 65 تا 85 نیز با وجود افزایش جمعیت شهری اما رشد فیزیکی شهر همانند دوره قبلی شتابان نبوده و بیش تر در فضاهای خالی موجود و ارتفاعی بوده است.

کلان شهر اراک و اراضی پیرآمون آن در سال های اخیر با تغییرات زیادی مواجه بوده است. هدف این تحقیق پایش تغییرات کاربری اراضی در گذشته و بررسی امکان پیش بینی آن در آینده با استفاده از مدل ساز تغییر زمین در کلان شهر اراک است. در این تحقیق تصاویر ماهواره ای لندست سال های 1976، 1996 و 2024 تجزیه و تحلیل شدند. تصاویر هر سه مقطع زمانی به 4 کلاس اراضی شهری، مرتع، کشاورزی و جنگلی طبقه بندی شدند. پیش بینی وضعیت کاربری اراضی برای راستی آزمایی در سال 2024 با استفاده از نقشه های 1976 و 1996 به کمک مدل ساز تغییر زمین و بر پایه شبکه های عصبی مصنوعی و تحلیل زنجیره مارکوف انجام گردید. به این منظور از متغیرهای مکانی فاصله از جاده، فاصله از شبکه آبراهه، فاصله از اراضی شهری، ارتفاع، شیب و فاصله از حاشیه اراضی تغییر یافته، به عنوان عوامل مؤثر بر تغییرات در شبکه عصبی مصنوعی استفاده شد. نتایج نشان می دهد در طول دوره 1976 تا 2024 معادل 38/50 درصد برابر 9343 هکتار از مراتع کاهش یافته است. طی این دوره حدود 72/147 درصد معادل 3194 هکتار و 53/83 درصد معادل 4547 هکتار به ترتیب اراضی کشاورزی و انسان ساخت شهری افزایش یافته است. همچنین نتایج پیش بینی مدل نشان داد که مساحت اراضی مرتعی، کشاورزی و جنگلی در سال 2040 در مقایسه با 2024 کاهش یافته و اراضی انسان ساخت شهری افزایش خواهند یافت. بنابراین در سا ل های آتی شهر اراک توسعه شدیدی به سمت شرق و شمال خواهد داشت.

هدف حاضر پژوهش، مقایسه کارآیی توابع کرنل پیکسل پایه الگوریتم ماشین بردار پشتیبان و عملگرهای فازی شئ گرا در استخراج اراضی ساخته شده شهری همدان می باشد. برای این منظور از تصویر چند طیفی دارای قدرت تفکیک مکانی 10 متر ماهواره سنتینل 2 استفاده شده است. از نرم افزار ENVI جهت عملیات پیش پردازش تصویر و همچنین طبقه بندی پیکسل پایه و از نرم افزار eCognation  جهت طبقه بندی شئ گرا استفاده شده است. در مرحله پردازش، ابتدا در محیط نرم افزار ENVI، نقاط تعلیمی و نقاط واقعیت زمینی مشخص شدند و پس از آن با استفاده از توابع کرنل ماشین بردار پشتیبان، شامل توابع خطی، چند جمله ای، پایه شعاعی و سیگموئید، فرایند طبقه بندی پیکسل پایه انجام شد و پس از آن دقت طبقه بندی روش پیکسل پایه مورد ارزیابی قرار گرفت. در محیط نرم افزار eCognation، ابتدا  عملیات قطعه بندی با مقیاس، ضریب شکل و ضریب فشردگی معین انجام شد و پس از آن با استفاده از عملگر های فازی شئ گرا شامل AND  OR, MGE, MAR, MGWE, و ALP فرایند طبقه بندی فازی شئ گرا نیز انجام شد و میزان دقّت هرکدام از نقشه های تولید شده روش شئ گرا نیز محاسبه گردید. تولید نقشه اراضی ساخته شده شهری با دقت بهتر با استفاده از تصاویر ماهواره ای، جنبه نوآوری این پژوهش را توجیه می نماید. در این پژوهش عملگر فازی AND دارای بیشترین مقدار دقّت در نقشه های تولید شده بود که نشان دهنده این موضوع است که با استفاده از پردازش شئ گرای تصاویر ماهواره ای می توان به دقت بیشتری در تولید نقشه اراضی ساخته شده شهری رسید.