اندیشه سیاسی در اسلام

این مقاله پژوهشی به تبیین اصالت صلح در سیره اجتماعی و سیاسی امام علی (ع) می پردازد. روش پژوهش تبیین تاریخی و چهارچوب نظری پژوهش مبتنی بر تحلیل ساختار-کارگزار است، یعنی «کنش و رفتار اجتماعی حضرت علی(ع) به عنوان کارگزار تاریخی» و «ساختارهای شکل یافته اجتماعی عصر خلافت حضرت مانند تعصب قبیله ای و فرهنگ غنیمت و برده گیری» تبیین می شود. مدعای اصلی پژوهش این است که سیره سیاسی اجتماعی حضرت در مواجهه با فرهنگ قبیله ای و منش غنیمت گیری و برده گیری ساختار اجتماعی عربستان و عراق، صلح طلب و مدارامحور بوده است. یافته مهم پژوهش پردازش مفهوم صلح اصیل در سیره سیاسی اجتماعی امام است که دوران پنج ساله حکومت وی به جنگ گذشت. محقق با بهره گیری از استاد، مدارک و کتب تاریخی و همچنین کتاب نهج البلاغه به تبیین اصالت صلح در فاصله کوتاه عصر امامت امام در مواجهه با وضعیت سیاسی اجتماعی صلح ستیز آن عصر می پردازد. نویسنده در تبیین اصالت صلح در حیات سیاسی و اجتماعی امام این مقوله مهم را در وضعیت بحرانی عصر خلافت واکاوی می کند. یافته دیگر پژوهش نورافشانی بر ریشه های اقتصادی ستیزه های قبیله ای در پرمنازعه ترین دوره در عصر خلفاست.

تاریخ نهادسازی و اندیشه ورزی در عرصۀ سیاسی و حکمرانی در ایران از دوران باستان تا دورۀ معاصر، همواره از جایگاه و اهمیتی خاص برخوردار بوده است؛ بنابراین بخش قابل توجهی از تاریخ پر فراز و نشیب اندیشه سیاسی در ایران، به نهاد حکمرانی اختصاص یافته است. این مقاله با هدف تبیین سیر تاریخ اندیشۀ سیاسی در ایران، به واکاوی نظریات »قطب« شهاب الدین سهروردی، »انسان کامل« ملاصدرا، »حکومت مشروطه« محمدحسین نائینی و »ولایت مطلقه فقیه« امام خمینی و نیز بررسی تأثیر و تأثر این نظریات پرداخته است و به این ترتیب نشان می دهد  که نظریات یاد شده، بر سیر تحول اندیشۀ سیاسی از حکمرانی مبتنی بر فرِّه ایزدی، به حکمرانی نهادی، دلالت دارند. در همین خصوص، این مقاله به تأثیر انسان شناسی سهروردی بر نظریۀ انسان کامل ملاصدرا و نیز به واکاوی نظریۀ ملاصدرا در خصوص ولایت مجتهدان در افتاء پرداخته است. این پژوهش مبتنی بر روش »پژوهش کیفی« و با لحاظ رویکرد تاریخی- تحلیلی، به تبیین سیر ایده و اندیشه نهاد حکمرانی در تاریخ ایران از دوران باستان تا دورۀ معاصر پرداخته و بدین نتیجه رسیده است که تاریخ اندیشۀ سیاسی در ایران، صرفنظر از فراز وفرودهای آن، بر سیر پیشرفت ایدۀ نهاد حکمرانی از دوران باستان تا دورۀ معاصر دلالت دارد.

جامعه در نگاه نخست، به مجموعه ای از افراد گفته می شود که در یک زیست مشترک زندگی می کنند؛ اما اگر دقیق تر به اجتماع بنگریم، مجموعه ای از افراد را می بینیم که نقش های متفاوتی برای آن ها تعریف شده است. نقش ها تقسیم می شوند، تعریف می شوند و واگذار می شوند. زنان در تاریخ معاصر ایران، خواهان بازخوانی نقش هایی بودند که ساختار سنتی برای آن ها در نظر گرفته بود. آن ها خواهان هویت جدید در قالب نقش های جدید بودند تا وابستگی خود را به مردان کمتر کنند. ورود به اجتماع به زن ها هویت جدیدی می دهد. آن ها خواهان امتیازاتی برابر با مردان هستند و به همین علت در مقابل ساختار سنتی می ایستند و با کمک منابع، خواسته های خود را مطرح می کنند. در این مقاله سؤال اصلی آن است که جایگاه زنان در جامعه بر اساس قانون اساسی کجاست؟ در این مقاله، از روش تحلیل محتوا کیفی - استقرایی استفاده شده و در چهارچوب ساختار، کارگزارگیدنز قرار گرفته است. بر اساس یافته های به دست آمده، در مقوله میانی لایحه خدمات اجتماعی، تعداد اندکی از زنان توانستند از این خدمات استفاده کنند. در مقوله میانی اشتغال، کارگزار به خواسته خود رسید و در مقوله میانی آموزش وپرورش، کارگزار به همه خواسته های خود به جز اذن ولی دست یافت.

طرح «تمدن نوین اسلامی»، به عنوان بزرگ ترین آرمان انقلاب اسلامی ایران، زمینه ها و ریشه هایی به عمق تاریخ و گستره ای به پهنای جغرافیای جهان دارد. ماهیت شناسی این مفهوم، بدون شناخت زمینه ها و نقاط عزیمت طرح آن، جامع نخواهد بود. واکاوی این زمینه ها که تلفیقی نه چندان قابل تفکیک از مبانی فکری و تاریخی است، مسئله این جستار را شکل داده است. این تحقیق، در پژوهشی مستقل و نه در عرْض و عرَض سایر موضوعات، به این مسئله پرداخته و در پاسخ به این سؤال که «طرح نظریه احیای تمدن اسلامی امام خمینی و رهبر انقلاب بر کدام بسترها و زمینه های فکری و تاریخی نضج یافته؟»، با روش تحلیل تطبیق تاریخی[1] (CHA) سیر حرکت تکاملی تاریخ را در قالب خط زمانیِ آغاز یافته از زمان خلقت انسان بررسی کرده است. بر اساس یافته های پژوهش، حرکت تعالی بخش انبیا در قالب شش مؤلفه ، تمدن نبوی به مثابه پایه گذار نهال تمدن اسلامی، نهضت جامع اهل بیت در تحکیم و تعمیق ریشه های تمدن نبوی، دوران طلایی تمدن اسلامی در سه قالب: خلق تجربه زیسته، خلق امید و باورپذیری و خلق ذخایر انباشتی تمدن، بیداری اسلامی در دو سطح منطقه و ایران و نهایتاً پیروزی انقلاب اسلامی با ماهیتی تمدنی در حدوث و بقا، بسترها و زمینه های فکری و تاریخی طرح احیای تمدن اسلامی را شکل داده اند. 

بیان مسئله: انقلاب اسلامی به مثابه یک نیروی گذار گفتمانی به الغای مؤلفه های فرهنگ غرب گرایانه باستان گرایانه گفتمان سلطنت و ایجاد یک نظم گفتمانی جدید بر محوریت هویت اسلامی ایرانی منجر گردید که این تغییر به شکل گیری گونه متفاوتی از هویت فردی در جامعه ایرانی و نیز هویت ملی در عرصه بین المللی انجامید. با گذشت چهار دهه از انقلاب اسلامی، برساختی که از زن در جامعه پسا انقلاب صورت تحقق یافته نسبت به دوره پیش از خود، دستخوش تحول اساسی شده و نوعی هویت برساخت گرا را برای زن خلق کرده؛ چنانچه ظهور رسانه های جمعی در بستر ظهور پردامنه فرایند دموکراتیزاسیون فناوری بر تشدید فرایند بازنمایی هویت زنانه تأثیر مستقیم گذاشته است.پرسش اصلی: دلایل عمده بروز شکاف میان هویت گفتمانی زن در آینه انقلاب اسلامی با هویت برساخته از او درون فضای سایبرنتیک و به طور مشخص تعاملات زنان در رسانه های اجتماعی چیست؟نظریه و روش: این پژوهش از روش تفکر انتقادی سهیل عنایت الله در مقام الگوی تحلیل و نیز از نظریه سازه انگاری در مقام سازه نظری تحقیق بهره برده است.یافته تحقیق: گسست میان هویت گفتمانی زن با هویت برساختی زن در دوره معاصر را می توان از حیث علل در سه سطح تبیین کرد: در سطح علل، مؤلفه هایی چون نقص در فرایند جامعه پذیری نظم هنجاری انقلاب اسلامی؛ عدم توجه به سنّت های اجتماعی؛ عدم توجه به نقش و تأثیر فرهنگ فناوری؛ عدم توجه به رابطه مقوم ساختار - کارگزار در سیاست گذاری فرهنگی؛ ضعف در سیاست گذاری رسانه ای و نیز ظهور نسل - قابل اشاره است. در سطح علل گفتمانی توجه به گفتمان رهایی بخش و در سطح علل اسطوره ای، فقدان توجه به تفاوت های انسان شناختی در قالب سه گانه انسان سنّتی، انسان مدرن و انسان فرامدرن یا سایبرنتیکی موجده وضعیت گسست گفتمانی و هویتی زن در جامعه ایران امروز است.

پارلمان به عنوان مهم ترین تدبیر انسان مدرن برای ساماندهی زندگی سیاسی، از شأن و جایگاه مهمی برخوردار است و از آن به عنوان مهم ترین نهاد در شکل گیری نظام های سیاسی یاد می شود. با پیروزی انقلاب اسلامی، جایگاه زنان در جامعه ایران رو به ترقی نهاد و در انتخابات اولین دوره مجلس، چهار نفر از زنان از حوزه تهران وارد مجلس شدند. از مهم ترین وقایعی که مجلس اول تا سوم شورای اسلامی با آن مواجه شد، آغاز جنگ هشت ساله عراق علیه ایران بود؛ بنابراین بررسی مواضع نمایندگان زن در این سه دوره از مجلس شورای اسلامی، مهم ترین هدف این مقاله است. روش تحقیق استفاده شده در این مقاله، روش تحلیل محتوا با تکیه بر روش تحلیل مضمون است. پژوهش بر پایه سه دوره اول تا سوم مشروح مذاکرات مجلس شورای اسلامی به دنبال پاسخگویی به این پرسش است که نمایندگان زن در این دوره ها چه مواضعی در قبال جنگ تحمیلی عراق علیه ایران اتخاذ کردند؟ بر اساس نتایج حاصل از مقاله، مواضع نمایندگان زن را می توان در چهار محور سیاسی، اقتصادی، فرهنگی و نظامی تقسیم بندی کرد که در هر کدام از این محورها، مضامینی را برجسته و خواستار رسیدگی به آن ها شدند.