سید علی میرافضلی

 نرگسی ابهری از شاعران قرن نهم و دهم هجری است و نسخه های اندکی از دیوانش تا روزگارِ ما باقی مانده و به چاپ رسیده است. او شاعری غزل پرداز و عاشقانه سراست و در رباعی و مثنوی نیز دستی داشته است. دیوان نرگسی ابهری به همت حمیدرضا قلیچ خانی تصحیح و در سال ۱۳۷۶ منتشر شده است. تصحیح دیوان، بر مبنای دو دستنویس اصلی (نسخه کتابخانه ملک و دانشگاه تهران) و دو دستنویسِ تکمیلی صورت گرفته است. دیوان چاپی، فقط چهار رباعی دارد که هر چهار، سروده خاقانی شروانی است. همچنین، فاقد برخی از غزل ها و رباعیات شاعر است. ما در دستنویسی از دیوان نرگسی که در 959 ق کتابت شده و در کتابخانه مونیخ نگهداری می شود، 94 بیتِ افزوده یافتیم که در مقاله حاضر، به نقل آن ها می پردازیم.

اهمیت کمال الدین اسماعیل اصفهانی در تاریخ رباعی فارسی غیر قابل انکار است. در جنگ های شعر و منتخبات ادبی، رباعیات بی شماری از او یافت می شود که نشان دهنده توجه خاص ادیبان، به رباعیات کمال اسماعیل است. رباعیات کمال به دلیل مضمون سازی خاص، شگرف کاری های ادبی و تنوع موضوعی، تا چندین سده متوالی در جنگ ها و تذکره ها و مجموعه های شعر نقل می شد. هدف نویسنده از نگارش نوشتار حاضر، معرفی یک دستنویس کهن است که سفینه ای از رسایل و اشعار فارسی و عربی را دربردارد و در آن، تعدادی از رباعیات کمال درج شده است. درج رباعیات کمال اسماعیل اصفهانی با ذکر اسم یا بدون ذکر اسم شاعر در سفینه مورخ 635 ق، گویای آن است که رباعیات این شاعر در زمان حیات او، با اقبال جامعه ادبی ایران روبرو شده و به گزیده های شعر راه یافته است.

سلمان ساوجی (متوفی 778 ق) از شاعران بزرگ سده هشتم هجری است. دیوان او چندین نوبت به چاپ رسیده و آخرین آن ها «کلیات سلمان ساوجی» است که دکتر عباسعلی وفایی تصحیح و منتشر کرده است (تهران، 1376، ویراست دوم: 1389). با وجود آنکه نسخه های قدیمی و نسبتاً معتبری از دیوان اشعار سلمان ساوجی در کتابخانه های ایران و خارج از ایران موجود است، کار تصحیح این دیوان هنوز بسامان نرسیده است. مقاله حاضر به درج 23 رباعی سلمان ساوجی اختصاص دارد که در تصحیح اخیر و چاپ های پیشین مورد توجه قرار نگرفته است. منبع نقل این رباعیات، دو دستنویس متعلق به کتابخانه نور عثمانیه ترکیه (مورخ 844 ق) و کتابخانه دانشکده الهیات دانشگاه تهران (مورخ 859 ق) است. نکته قابل توجه آن است که دستنویس کتابخانه نور عثمانیه جزو منابع مورد استفاده دکتر وفایی بوده است. در کنار درج این 23 رباعی، بررسی تطبیقی میان ضبط رباعیات سلمان در نسخه چاپی و دستنویس های مذکور صورت گرفته و موارد متعددی از بدخوانی های نسخه چاپی یا ضبط های برتر آن دو دستنویس ذکر شده است.