اسمر جعفری

امروزه تبیین کارکرد اسلام در امر توسعه جامعه انسانی خصوصا توسعه اقتصادی و رابطه میان آموزه های قرآن با این بعد از توسعه از جمله مسائل مهم دین پزوهی معاصر است .توسعه نایافتگی اکثر کشورهای اسلامی در عصر حاضر و پیشرفت های شگفت جوامع غربی در همه ابعاد توسعه خصوصا بعد توسعه اقتصادی ،عده ای را به طرح دیدگاهی کشانده که توسعه نایافتگی ملل اسلامی را به آموزه های دینی آنان پیوند دهند و قرآن را عامل این ایستایی و عدم پویایی بدانند .پزوهش حاضر نه تنها درصدد بطلان چنین دیدگاهی است ،بلکه برآن است تا با استفاده از آیات قرآن این کتاب آسمانی را محرک و مشوق توسعه اقتصادی معرفی کند . ضمن آنکه این پزوهش به دنبال ارائه مدل و سیستم توسعه اقتصادی از بطن قرآن نیست و چنین امری را رسالت علم و تجربه بشری می داند و هدف اصلی در این اثر اثبات همخوانی و همسویی آیات قرآن با عوامل توسعه اقتصادی است . در این تحقیق ضمن معرفی مولفه های مهم توسعه اقتصادی از منظر اندیشمندان این حوزه ،با گزینش مهمترین آنها و عرضه بر قرآن ، آیاتی را که بر این شاخص ها دلالت روشن دارند استخراج گردیده و همخوانی آموزه های قرآن با این مولفه ها نمایانده شده است. با این توضیح مهم ترین مولفه های توسعه اقتصادی که مورد واکاوی قرار گرفته اند عبارتند از: عمران و آبادانی زمین ، نقش انسان در تسخیر طبیعت ،کار و سخت کوشی ،تکثر زدایی و مبارزه با فقر گرایی ، نهی از معاملات اقتصادی باطل و نفی وابستگی اقتصادی

آیه شریفه « إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَ الَّذِینَ هادُوا وَ النَّصاری وَ الصَّابِئِینَ مَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَ الْیَوْمِ الآخِرِ وَ عَمِلَ صالِحاً فَلَهُمْ أَجْرُهُم عند ربهم ... » از جمله آیات مورد توجه در دهه های اخیر نزد عموم مفسران است. این آیه از نظر برخی از روشنفکران، تاییدی بر حقانیت همه مذاهب پیش از اسلام است. دلیل چنین باوری، گسترش اندیشه پلورالیزم دینی و به رسمیت شناختن همه ادیان و تایید حقانیت آنها نزد این دسته از روشنفکران است. آنان تلاش کرده اند مدعای خود را با آیه یادشده، مستند کنند که در نگاه نخستین، عبارت « مَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَ الْیَوْمِ الآخِرِ وَ عَمِلَ صالِحاً فَلَهُمْ أَجْرُهُمْ عِنْدَ رَبِّهِم ...» ادیان آسمانی را به شرط ایمان و عمل صالح به حق می داند. این مقاله پس از بررسی های علمی، بیانگر آن است که از نگاه مفسران، آیه فوق به ضمیمه دیگر آیات مرتبط، تاییدی بر اعتباربخشی به ادیان گذشته نیست، بلکه صراحت بر ضرورت ایمان به پیامبر اسلام ’ برای اهل کتاب دارد و هرگز موید دیدگاه پلورالیستی نمی باشد و با آمدن اسلام، اعتبار ادیان پیش از اسلام پایان یافته و دین اسلام به عنوان آخرین حلقه پیام های الهی، خواست حق تعالی، برای هدایت بشر است.

مسئله زبان قرآن در دهه های اخیر مورد توجه اندیشمندان و قرآن پژوهان قرار گرفته است و مبحثی است نوپدید که در گذشته هم برخی ابعاد آن در قالب عناوین دیگری طرح شده،امّا امروزه به دنبال مباحث فلسفه دین و به تبع آن «زبان دین» این بحث مورد کاوشهای متعددی قرار گرفته است. مراد از زبان در این مبحث شیوه تفهیم وتفاهم داست ،عنوان "زبان قرآن " نحوه خطابات قران را بیان می کند که در چگونگی این خطابات ،اندیشمندان مسلمان هر کدام به سویی رفته اند . چند لایه بودن زبان قرآن نتیجه ای است که از بررسی مباحث مذکور بدست می آید که البته در میان اندیشمندان مسلمان نیز قائلینی را به خود اختصاص داده است . مراد واقعی «زبان قرآن»،«نقش آن در فهم قرآن»، «پیشینه این بحث» «نقد و بررسی دیدگاههای مشهور در این حوزه (عرف عام و عرف خاص) و نیز ارائه یک دیدگاه مناسب از جمله اهداف این نوشتار است.

احادیث دال بر کاستی عقل و ایمان زنان در منابع دست اول شیعه و سنی نقل شده است؛ این روایات منسوب به پیامبر(ص) و امام علی(ع) است و بررسی اسناد این احادیث مرسل بودن آنها را نشان می دهد و افزون بر آن برخی از این احادیث بدون سند گزارش شده اند؛ لذا اطمینان لازم به صدور آنها از معصوم به دست نمی آید و همین امر عده ای را بر آن داشته که به جعلی بودن آنها حکم کنند و عده دیگر به لحاظ وجود روایات مذکور در کتب معتبری چون الکافی و نهج البلاغه دلیلی برای بررسی سندی آنها ندیده، صرفا به تحلیل محتوایی و متنی احادیث پرداخته اند و دیدگاه های مختلفی در این حوزه شکل گرفته است. در این نوشتار هر یک از این دیدگاه ها مورد نقد و بررسی قرار گرفته است؛ به نظر می رسد در صورت چشم پوشی از ضعف سندی احادیث و ناچاری از توجیه آنها بهترین راه حل آن است که بپذیریم به دلیل تقطیع سخنان پیامبر(ص) و امام علی(ع) از سوی گردآورندگان احادیث، بخش هایی از این روایات حذف شده اند که چه بسا نقش تعیین کننده ای در بیان مراد و مقصود اصلی معصوم داشته اند.

قرآن کریم کتاب هدایت بشر در همه اعصار است، برای بهره مندی از هدایت این کتاب آسمانی لازم است که آیات آن به طور دقیق و صحیح فهمیده شود و تلاش علمی تمام مفسران در طول تاریخ برای این فهم دقیق بوده است و هر مفسری در راستای توان علمی و تخصصی خود و نیز با توجه به معارف متنوعی که در قرآن آمده است به تفسیر قرآن پرداخته و این خود سبب بوجود آمدن شیوه های مختلف تفسیری در طی قرون شده است، تفسیر علمی هم به عنوان یک روش تفسیری مستقل، مطمح نظر برخی از دانشمندان ومفسران فریقین بوده ،گر چه در دهه های اخیر بیشتر مد نظر قرار گرفته است و می توان گفت تفسیر علمی قرآن در مرحله تازه ای قرار گرفته و یکی از انواع رویکردها به قرآن است و البته مانند هر تلاش علمی دیگر در این حوزه امتیازات و آفاتی دارد که لازم است با یک نگاه دقیق و منصفانه مورد بررسی قرار بگیرد.