علی اکبر حیدری

مباحث مربوط به معماری پایدار از مهمترین جریان های معماری معاصر به حساب می آیند. بخش قابل توجهی از مصرف انرژی کشور در ساختمان های مسکونی برای فراهم آوردن آسایش حرارتی مصرف می شود. از جمله مواردی که در تامین آسایش ساکنان نقش بسزایی ایفا می کند بحث تهویه و چگونگی جریان هوا می باشد. یکی از روش های تهویه غیرفعال، استفاده از دودکش خورشیدی است که با کمک انرژی تجدیدپذیر خورشید و با به کارگیری پدیده اثر دودکشی در یک کانال هوا، تهویه مورد نیاز فضاهای مجاور خود را فراهم می کند. لذا تحقیق حاضر با هدف ارائه راه کاری ساده و اجرایی، به صورت مداخله در وضع موجود معماری انجام گرفته است. روش انجام این تحقیق با توجه به ماهیت میان رشته ای آن، یک روش ترکیبی است. ابتدا از مطالعات کتابخانه ای برای مبانی پژوهش یاری گرفته شده است. با استفاده از یک راهبرد تجربی، متغیرهای مستقل تاثیر گذار و متغیر وابسته مشخص گردید و به دلیل عدم دسترسی به نمونه های مختلف اجرا شده، شبیه سازی کامپیوتری به عنوان روش جایگزین برای مطالعات میدانی انتخاب شده است. شبیه سازی در این پژوهش با روش دینامیک سیال محسباتی صورت پذیرفت. برای این امر ابتدا روایی و پایایی شبیه سازی ها از طریق تطبیق با شواهد تجربی و آزمایشگاهی در مقاله ای مشابه به اثبات رسید که نتایج این بخش با 4% خطا مورد پذیرش واقع شد. این موضوع حاکی از دقت مناسب روش استفاده شده و شبکه بندی بود. سپس اقدام به تجزیه و تحلیل داده ها و متعاقبا مداخله در معماری از طریق شبیه سازی شد. در این پژوهش با انتخاب 6 گونه ی مختلف اتاق به لحاظ ابعاد، تهویه طبیعی و تحلیل رفتار جریان هوا با در نظر گرفتن عملکرد همزمان دودکش خورشیدی و پنجره، و در دو ارتفاع مختلف(9/0 متر برای فرد نشسته و 5/1 متر برای فرد ایستاده) از طریق شبیه سازی و با استفاده از نرم افزار اتودسک سی اف دی 2018 مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفته است. نتایج این پژوهش نشان داد که سرعت تهویه ارتباط مستقیمی با عمق اتاق دارد. بهینه ترین ابعاد اتاق در راستای تهویه اتاق 4در 3 و 5در 3 می باشد. همچنین در ارتفاع ایستاده حداقل سرعت تهویه در قسمت انتهایی فضاها دیده می شود و در ارتفاع نشسته به جز قسمت ابتدایی و انتهایی اتاق کمترین میزان سرعت در محدوده یک سوم انتهای اتاق می باشد.

زنان به عنوان نیمی از جمعیت شهرها، حساسیت های ویژه تری نسبت به مردان در ارتباط با ادراک مناطق جرم خیز دارند. تاکنون پژوهش های مختلفی به موضوع امنیت زنان در فضاهای شهری پرداخته اند. این در حالی است که هیچ پژوهشی به عوامل فضایی مؤثر بر این موضوع نپرداخته است. بر همین اساس پرداختن به این موضوع که چه ویژگی هایی از فضاهای باز شهری از دید زنان باعث ایجاد امنیت و یا مستعد جرم خیزی هستند، هدف اصلی پژوهش حاضر به شمار می رود. در این ارتباط پارک آزادی شیراز به عنوان بستر تحقیق انتخاب گردید. حجم نمونه در این پژوهش متشکل از 186 نفر از زنان در گروه ای سنی 18 تا 50 سال بود. راهبرد تحقیق در این پژوهش مشتمل بر ترکیب دو روش کمی و کیفی است و گردآوری اطلاعات از طریق پرسشنامه، مصاحبه، مشاهده و تصویربرداری ذهنی صورت گرفت. نتایج تحقیق حاکی از آن بود که مجموعه عوامل مؤثر بر احساس ناامنی زنان در سطح پارک های شهری در زیر چهار شاخص کالبدی، کارکردی، اجتماعی و ادراکی–بصری قابل دسته بندی هستند. در زیر این موارد، عواملی چون میزان تراکم پوشش گیاهی، وجود فضاهای فرعی و پرت، تفکیک قلمرویی، وجود علائم و نشانه ها، شبانه روزی بودن کاربری ها، مکان یابی مناسب ورودی و خروجی ها، امکان مسیریابی مناسب در فضا، مراقبت مصنوعی، شهرت (خوشنامی یا بدنامی) یک فضا، تسلط پذیری جنسیتی در بخش هایی از پارک، ارتباط بصری با نقاط مختلف پارک، نورپردازی مناسب در شب و روشنایی و وضوح فضا، مهم ترین عوامل در ایجاد یک فضای امن در سطح پارک های شهری از منظر زنان می باشند.

مقدمه: توسعه شهر و نیازهای شهرنشینی، توجه به مطالبات بهزیستی افراد را به امری ضروری مبدل کرده است. اهمیت پاسخ گویی به ارتقا کیفی محیط در راستای تأمین رضایت شهروندان، ضمن کارآمدی کالبدی، ضرورت ملاحظات کیفیت های تجربی محیط را در فرآیند چیدمان فضایی نشان می دهد؛ چراکه برآوردهای منحصراً مادی و برخورد یک جانبه عملکردگرا در طراحی، با تضعیف مطلوبیت کیفی و خلق محیطی ناکارآمد در تأمین نیازها، تجربه زیسته انسان ها را با محدودیت روبرو کرده است.هدف پژوهش: این پژوهش با هدف تبیین اثرگذاری پیکره بندی فضایی بر تلقی کیفی افراد از محیط انجام شده است. با فرض وجود ارتباط میان کیفیت محیطی با سازمان فضایی و در تلاش برای پاسخگویی به چگونگی این ارتباط اقدام شده است.روش شناسی تحقیق: پژوهش حاضر با روش تحلیلی- تفسیری انجام شده و رویکرد روش شناسی آن کیفی است. آن دسته معیارهای کیفیت محیطی مبتنی بر مطالعات کتابخانه ای و مبانی نظری را که بیشترین قرابت مفهومی با منطق اجتماعی فضا داشته اند، با تکنیک دلفی در دو مرحله تدقیق یافت و به وسیله پرسشنامه مکان محور در معابر تفکیک یافته بر اساس میزان شاخص هم پیوندی، مستخرج از تحلیل چیدمان فضا نظرسنجی انجام شده است. حجم نمونه 384 نفر ساکنان مهرشهر بوده که به روش نمونه گیری تصادفی خوشه ای انتخاب شدند. به منظور تجزیه و تحلیل نتایج از شیوه استدلال منطقی استفاده شده است.قلمرو جغرافیایی پژوهش: محدوده مورد مطالعه، فاز یک محله مهرشهر در شهر کرج، به دلیل پیکره بندی فضایی الگوی باغ شهری است که نسبتاً بدون تغییر ساختاری از زمان طراحی تاکنون حفظ شده است.یافته ها: بر اساس یافته ها، ویژگی های زمینه ای معابر با هم پیوندی بالا، از دیدگاه ساکنان، بیشترین مطلوبیت را در ارتباط با شاخص های سنجش کیفی محیط مربوط به مؤلفه کالبدی- عملکردی منتج شده است. معابر با هم پیوندی پایین، بالاترین رضایتمندی مؤلفه ادراکی- زیباشناختی را دارا بوده و درنهایت، معابر با هم پیوندی متوسط، تأمین کننده بستر تعاملی فرهنگی- اجتماعی غنی تری بوده است.نتایج: ظرفیت فضاها با هدف اعتلای تجربه کیفی محیط، تنها توسط مناسبات و خصوصیات شاکله ای فضا تأمین نشده و عموماً چگونگی استفاده از فضا، منوط به مداخلات تجربی استفاده کنندگان است که تأثیرات فراوانی بر فرآیند طراحی تا بهره برداری از فضاهای عمومی خواهد داشت.

هر محیط به طورکلی از منظر فیزیکی و متافیزیکی دارای سه جنبه عملکردی، فرمی و معنایی است. از آنجایی که بین انسان و محیط همواره کنش متقابل وجود دارد، پیکره بندی فضایی آن تأثیر مستقیمی بر ابعاد رفتاری کاربران دارد و به طور کلی منعکس کننده میزان رضایت افراد است. لذا چنین به نظر می رسد که مطلوبیت یک فضا تا حد زیادی تابع عملکردهای مختلفی است که در آن اتفاق می افتد که این موضوع در علم نحو فضا تحت عنوان کارایی عملکردی فضا شناخته می شود؛ به همین منظور، پژوهش حاضر با انتخاب چهار مدرسه تحولات کارایی عملکردی را همگام با تحولات ساختاری فضایی آن ها مورد بررسی قرار داده است سازگاری عملکردی فضا در قالب چهار شاخص؛ نظارت فضایی، سلسله مراتب انواع حوزه های نفوذ، کیفیت همسایگی فعالیت ها، بررسی مفهوم تمایز عملکردی فضاها مورد سنجش قرار گرفته و تأثیر هرکدام از شاخص های مذکور بر کارایی عملکردی مدارس موردنظر تحلیل شده است. نتایج نشان می دهد که در مدارس سنتی، به دلیل استقرار حیاط در مرکز بنا و چینش حجره ها اطراف آن، افزایش یکپارچگی و نظارت و ارتباط فضایی را ایجاد کرده و نیز امکان پیکره بندی فضایی در قالب یک نظام سلسله مراتبی را برای مدرسه فراهم آورده است این درحالیست که در مدارس نوین و معاصر یکپارچگی فضایی میان فضاهای مدرسه و دسترسی فیزیکی فضاها به حیاط کاملاً محدود شده که این امر زمینه حذف عملکردی حیاط از نظام فضایی مدرسه و تبدیل آن به یک فضایی صرفاً برای رسیدن به بنا را ایجاد کرده و راهرو  بالاترین نقش را در ساماندهی دسترسی ها ایفا می کند و به عنصر اتصال دهنده فضاها تبدیل شده است.اهداف پژوهش:تحلیل کارایی عملکردی مدارس سنتی ایران براساس شاخص سازگاری فضا.بررسی شاخص سازگاری فضا در مدارس چهارباغ، دارالفنون، البرز و سلمان.سؤالات پژوهش:تحولات ساختار فضایی در مدارس سنتی چه تأثیراتی بر کیفیت عملکرد فضاها داشته است؟تحولات ساختاری فضا چه نقشی در کارایی عملکردی فضاهای مدارس سنتی داشته است؟

هدف: از جمله راهکارهای اقلیمی پایدار به منظور ایجاد آسایش حرارتی و مبارزه با شرایط سخت آب وهوایی این منطقه، استفاده از حیاط مرکزی و زیرزمین است. اما به دلیل کمبود رطوبت در هوا، صرفاً ساخت این دو فضا به ایجاد آسایش حرارتی کمک نمی کرد. لذا فضای حوض در حیاط و در مواردی به سرداب یا همان زیرزمین نیز اضافه می شد تا به کاهش دما و رطوبت نسبی کمک کند. حضور آب در فضا به چه میزان «بر تغییرات دما و رطوبت نسبیِ فضای سرداب و حیاط» در خانه های مناطق کویری تأثیرگذار بوده است؟ سنجش میزان تأثیر آب در تأمین آسایش حرارتی فضای سرداب و حیاط با درنظرگرفتن متغیر حوض در قلب این دو فضا در قالب یک پژوهش کمّی و شبیه سازی عددی است. روش پژوهش: از نوع توصیفی و تحلیلی و مطالعات کتابخانه ای و اینترنتی است. همچنین از روش شبیه سازی به منظور بسط متغیر مد نظر تحقیق (عامل حوض در دو فضای سرداب و حیاط) استفاده شده است. یافته ها: یافته های تحقیق نشان داد که استفاده از منبع رطوبت (حوض)؛ به طور متوسط منجر به کاهش دما تا 5/3 درجه سانتیگراد در حیاط و تا 5/۲ درجه سانتیگراد در سرداب نسبت به حالت بدون حوض در گرم ترین روز سال شده است. نتیجه گیری: همچنین نتایج نشان داد وجود حوض در حیاط، تغییرات محسوسی در دما و رطوبت زیرزمین حتی با وجود گردش هوا ایجاد نمی کند. اما وجود آن برای کاهش دمای حیاط ضروری است، بنابراین نمی توان آن را از پیکره بندی خانه های کویری حذف کرد. اما نقش حوض آب و رطوبت ناشی از آن در ایجاد آسایش حرارتی در سرداب به خصوص در ساعات بسیار گرم روز (تفاوت دمای حدود 9 درجه نسبت به بیرون در سناریوی حوضخانه، در مقایسه با سناریوی بدون حوض که تفاوت دما در حدود 5 درجه است) انکارناپذیر است.

با افزایش روزافزون استفاده از وسایل نقلیه موتوری در شهرها میزان آلاینده های ناشی از ترافیک رو به رشد است و کیفیت هوای داخل را تحت تاثیر قرار می دهد. یکی ازعوامل تاثیرگذار بر نفوذ آلاینده ها به بافت و تغییر سرعت انتشار آن (وابسته به سرعت هوا) فرم ساختمان است. بنابراین در پژوهش حاضر تاثیر فرم ساختمان بر غلظت آلاینده و سرعت هوای داخل ساختمان مورد بررسی قرار گرفته است. به این منظور 3 فرم رایج شهری در منطقه یک شهر شیراز مورد بررسی قرار گرفته اند. این فرم ها با چهار چرخش 90 درجه در بافت شهری نقطه ای منظم، 12 نمونه بافت شهری متفاوت ایجاد می کنند. هر بافت در مجاورت یک اتوبان شهری به عنوان منبع آلاینده قرار گرفته است. بررسی نمونه ها از طریق شبیه سازی CFD انجام پذیرفته است. جریان ثابت سه بعدی (steady 3dimentional flow) با استفاده از مدل آشفتگی SST-Kω جهت شبیه سازی نمونه ها مورد استفاده قرار گرفته است که به صورت عددی بر اساس معادلات رینولدز میانگین ناویر استوکس (RANS) حل شده است. اعتبارسنجی نرم افزار CFD مورد استفاده در این تحقیق در مقایسه با آزمایشات تونل باد انجام گرفته است و نتایج قابل قبولی به همراه داشته است. نتایج نشان داد که فرم ساختمان تاثیر قابل توجهی بر کیفیت هوای درون ساختمان دارد. همچنین بر اساس نتایج روش تصمیم گیری چند معیاره تاپسیس، بهترین و بدترین الگوی فرمی ساختمان به منظور افزایش سرعت هوا و کاهش غلظت آلاینده های درون بنا به ترتیب مربوط به فرم با پیشامدگی بالکن مانند، رو به جهت باد و پیشامدگی بالکن مانند، پشت به جهت باد است.

یکی از عناصر باقی مانده از بافت کهن شهر تاریخی یزد، خانه های منتسب به جامعه زرتشتیان است. باتوجه به شیوه زندگی و رشد شهرنشینی در طی سالیان اخیر، بسیاری از این بناها تخریب و یا درمعرض نابودی قرار گرفته اند. همچنین خانه های زرتشتی نشین شهر یزد از نظر فضایی و ویژگی های معماری، دارای اصول و ویژگی های مشترکی هستند. این ویژگی ها سبب می شود تا خانه ها در کنار نقش عملکردی- فرهنگی که دارا هستند بتوانند پاسخگوی نیاز ساکنین استفاده کننده از این خانه ها باشند. باتوجه به این امر، معرفی و گونه شناسی خانه های تاریخی زرتشتیان شهر یزد و عناصر کالبدی و نگرش های فرهنگی و اجتماعی بر ساخت آن ها ضروری می باشد. نگارنده با تأکید بر عنصر حیاط در بطن ساختار این خانه ها سعی در شناخت الگو و معرفی ویژگی های آن داشته است. روش پژوهش به صورت کیفی و با رویکردی تفسیری-تحلیلی بوده و گردآوری اطلاعات بر پایه مطالعات کتابخانه ای و میدانی است. در همین راستا، نگارنده در این پژوهش 24 نمونه از خانه های زرتشتی شهر یزد را مورد بررسی قرار داده و با تأکید بر عنصر حیاط سعی بر شناخت الگوی غالب این خانه ها نموده است. نتایج حاصل از این تحقیق با بررسی 24 نمونه از خانه ها نشان می دهد: که دو گونه شکلی و الگو از خانه های زرتشتی در یزد قابل مشاهده می باشد: 1) الگوی خانه های چهارپسکم که دارای یک حیاط مربع در مرکز و چیدمان سایر فضاها پیرامون ان است و الگوی 2) خانه های با الگوی چهارپسکم حیاط دار که علاوه بر حیاط مربعی که چهارصفه یا پسکم در اطراف آن قرار دارد حیاط های دیگری نیز در ساختار فضایی آن جانمایی شده است. یکی از دلایل مؤثر در جهت گیری خانه های زرتشتی این فضا بوده است که عملکردی مذهبی و عبادی داشته است.اهداف پژوهش:بررسی و شناسایی الگوی غالب بر ساخت خانه های زرتشتی یزد.شاخت ویژگی های تأثیرگذار بر خانه های زردشتیان یزد.سؤالات پژوهش:از نظر الگوی کالبدی خانه های زرتشتیان شهر یزد را به چند گونه شکلی می توان تقسیم کرد؟چه ویژگی هایی بر ساختار کلی خانه های زردشتیان یزد تأثیرگذار بوده است؟

فرآیند تنظیم خلوت علاوه بر ویژگی های فردی، به عوامل محیطی نیز وابسته است و محیط پیرامون فرد می تواند زمینه ساز نمودهای مختلف خلوت فردی و جمعی باشد. پارکها به عنوان مکانی جهت گذارن اوقات فراغت، میتواند تا حد زیادی بستر مناسبی برای بروز خلوت در یک فضای جمعی باشند. بر همین اساس پژوهش حاضر با انتخاب یک پارک شهری در کلانشهر شیراز به عنوان نمونه موردی، سعی در بررسی ابعاد مختلف الگوهای وقوع خلوت در این فضا و چگونگی تاثیر آن بر ارتقا اوقات فراغت استفاده کنندگان دارد. بنابراین هدف پژوهش حاضر، شناسایی انواع الگوهای تحقق خلوت در فضاهای باز شهری و عوامل مؤثر بر بروز آنها و نیز بررسی ارتباط آن بر اوقات فراغت استفاده کنندگان از این فضاها است. روش تحقیق در این پژوهش ترکیبی از روشهای کمی و کیفی است که در قالب پیمایش میدانی و نیز مشاهده و مصاحبه با استفاده کنندگان از پارک به گردآوری اطلاعات پرداخته است. به منظور شناسایی الگوهای خلوت گزینی در فضای عمومی، روشی جدید مبتنی بر مشاهده و ثبت الگوها از طریق تکنیک نقشه برداری رفتاری بکار گرفته است. این روش به تفکیک جنسیت به ثبت الگوهای خلوت در محیط پرداخته است. نتایج تحقیق نشان داد که خلوت در پارک در قالب دو الگوی فردی و جمعی نمود می یابد. بعد انسانی و به ویژه سن و جنس افراد در خلوت آنها بیشترین تأثیر را داشتند و بیشترین نمودهای خلوت شامل بازی کردن، نشستن روی زمین (چمن) و نشستن درون آلاچیق با تکنیک نقشه برداری رفتاری ثبت گردیدند. بروز الگوی خلوت فردی با انجام رفتارهایی چون مطالعه کردن، تماشای طبیعت، تماشای افراد و مواردی از این دست همراه است و خلوت جمعی نیز با رفتارهایی چون دوهم نشینی خانوادگی و دوستانه، ملافات با دوستان و صحبت با آنها نمود می یابد.