رعنا محمدزاده

یکی از تزیینات مهم در قالی های صفوی که تجلی گر تلفیق هنر و فرهنگ اسلامی است، کتیبه نگاری است که شامل آیات قرآن، اشعار یا دعاها می شود. قالی هایی با طرح محرابی معمولاً با کتیبه هایی از عبارات قرآنی مزین می شده و به عنوان سجاده کاربرد داشته است. آیات قرآن در کتیبه نگاری ها، نه تنها به عنوان عناصر تزیینی، بلکه به عنوان حاملان مفاهیم دینی عمل می کند. این مقاله به بررسی چگونگی تجلی مفاهیم اسلامی از طریق آیات قرآن و به ویژه متن آیه الکرسی در کتیبه نگاری دو نمونه منتخب از قالی های محرابی دوره صفوی پرداخته است و هدف، بررسی ارتباط میان مضامین قرآنی کتیبه ها با نقوش اسلیمی و طرح محرابی در قالی هاست. این پژوهش در پی پاسخ گویی به این دو پرسش است: نقوش نوشتاری بافته شده در کتیبه قالی های مورد مطالعه، چه ویژگی های فرمی و معنایی دارد؟ کتیبه های اجراشده چه ارتباطی با نقوش تصویری و طرح این قالی ها دارد؟ گردآوری داده ها از منابع کتابخانه ای و تصویری بوده و پژوهش با رویکردی تاریخی و به شیوه توصیفی تحلیلی صورت گرفته است. این پژوهش از طریق بررسی نوع متن آیات و ذکرهای موجود در کتیبه قالی ها به عنوان جایگاهی برای عبادت نمازگزاران، ارتباط آیات با شکل محرابی قالی های سجاده ای و نقوش اسلیمی را بررسی کرده است و اذعان می دارد که وجود آن ها در کتیبه نگاری قالی ها، جلوه ای از وحدت بین هنر و دین را به نمایش گذاشته و تجلی گاه مفاهیم قرآنی است.

همانندی ساختار نقش مایه ها، در گونه های مختلف صنایع یک دوره خاص، از ویژگی های مهم مکاتب هنری است. در پژوهش پیشرو جهت تبیین خصوصیات هنری دوره قاجاریه، از میان آثار صنایع دستی که همواره مرکز توجه بوده اند؛ مطالعه و تطبیق طرح و نقش مایه های یکی از قالی های تهران دوره قاجاریه با نقوش کاشی های محوطه کاخ گلستان مدنظر قرار گرفته است. هدف بررسی تطبیقی الگوی رنگی و طرح نقش مایه ها در نمونه های یاد شده است. این جستار، در پی پاسخگویی به این پرسش ها است: وجوه تشابه ویژگی های ظاهری میان قالی مذکور و کاشی کاری های کاخ گلستان، چه عناصری هستند؟ ساختار نقشه این قالی تا چه میزانی تأثیرپذیرفته از نقش کاشی های نامبرده است؟ گردآوری مطالب به روش کتابخانه ای و با رویکردی تاریخی انجام شده و داده ها به شیوه توصیفی تحلیلی مورد تطبیق قرار گرفته است. در نتیجه در این پژوهش برخی ویژگی های ساختاری نقش مایه های مورد استفاده در آثار قاجاریه، روشن شده است؛ آبی، زرد و صورتی به عنوان رنگ های غالب در قالی و کاشی ها استفاده شده است. طرح و رنگ در نمونه های مورد مطالعه در عین تفاوت کاربردی، در ویژگی ظاهری همگون هستند که وام گرفته از سنت تصویری رایج در دوره قاجاریه و اشتراکات هنری زمانه است. در میان این نقش مایه ها، عناصری که از غرب به ترکیب های ایرانی وارد شدند، مانند گل رز صورتی، ضمن آمیختن با سنت های بصری پیشین ایرانی، توانستند با تغییراتی جای خود را در آثار بیابند. قالی به عنوان یک دست بافته، اگرچه ماهیت متفاوتی از کاشی به عنوان بخشی از تزیینات معماری دارد، اما اجزای تصویری آن، می تواند همانندی سبکی با کاشی داشته باشد؛ که نتیجه بارز هم دوره بودن آن ها و روح هنری زمانه است.