آزاد محمودی

ادبیات و خوشنویسی، به عنوان دو نظامِ انتزاعی-خیالیِ متأثر از هم، با همراهی ها و برهم کنش های چندصدساله و اشتراکات ساختاری فراوان در فرم و صورت، هر دو برآمده از کلان روندهای تاریخی-اجتماعیِ منجر به تغییرِ ذوقِ معیارِ جامعه اند. با این حال، تحلیل دقیق آثار برخی از نخبگان خوشنویسی و ادبیات، ما را به این نتیجه شگفت رهنمون می کند که گاهی بیشترین خصلت های مشترکِ ساختاری میان این دو عرصه را در آثار خوشنویسان و شاعرانی می توان جست که هم روزگار نبوده اند. این ناهم روزگاری ها، گاه در مصادیقی مانند حافظ و میرعماد، با فاصله ای بیش از دو سده دیده می شود و گاه در شواهدی چون صائب و درویش با فاصله ای در حدود یک سده. پژوهش بینارشته ای حاضر به شیوه توصیفی-تحلیلی، برای نخستین بار با پرده برداشتن از وجود این ناهمسانیِ زمانی، با تکیه بر عنصر اغراق، در پی پاسخ به چراییِ مسئله و تبیین وجوهِ کمیّتیِ این اختلافِ زمانی است. براساس نتایج این پژوهش، اگرچه تحولاتِ اجتماعیِ هر دوره، خصلت های یکسانی را هم زمان به ادبیات و خوشنویسی می بخشد، اما به نظر می رسد سرعت تأثیر این تحولات در عناصر زبان و خط که مصالح و مواد اولیه ادبیات و خوشنویسی اند، یکسان نیست و بازنماییِ تحولات اجتماعی و تصرفاتِ ذوقیِ اجتماع در قلمروِ آواها و ساخت های لفظ-معنیِ آثار ادبی، سریع تر از جهان شکل ها و ساخت های شاکله-حالتِ آثار خوشنویسی رخ می دهد.

تقدیم و تأخیر، یکی از مهم ترین مفاهیمِ بیناهنری است که در ساختار آفرینش های گوناگونِ هنری، حضوری انسجام بخش، نظم آفرین و خیال انگیز دارد. در ادبیات، اصطلاح تقدیم و تأخیر و کارکردهای دستورمندسازانه و زیبایی شناسانه آن نزد اهل سخن، شناخته شده است و از گذشته های دور، بزرگانی چون عبدالقاهر جرجانی در فصولی جداگانه بدان پرداخته اند. اما در خوشنویسی، به رغم کاربرد گسترده و اهمیت بسیار، همانند دیگر شگردهای بلاغیِ خوشنویسانه، بی نام و نشان مانده و در رساله ها از آن سخنی نرفته است. پژوهشِ حاضر به شیوه توصیفی_تحلیلی، برای نخستین بار با آشکاره کردن وجودِ دو دستگاهِ «فصاحت» و «بلاغت» در خوشنویسی و نقش آن در ایجاد نظم نخستین و ثانوی سازه ها و حرکت اجزا از جایگاه های ترتیبی به جایگاه های ترجیحی بر مبنای دلالت های «قراردادی» و «سیاقی»، به تبیین برهم کنش های میان سازه ای در دو نظامِ متنیِ خط و زبان و آشکار کردنِ پنهان ترین پیوندهای ساختاریِ ادبیات و خوشنویسی در قلمرو گسترده تقدیم و تأخیر پرداخته است. بر اساس نتایج این پژوهش، خط و زبان، ماهیتی تطبیق پذیر دارند و اجزای آن ها در دستگاهی درون زا و دینامیک به هنگام آفرینش های خوشنویسانه و ادبی، امکان ترمیم، نوزایی و تجدیدپذیری را در خود فراهم می کنند. این امکانات، از راه فرایندهایی چون تقدیم و تأخیر به ساختار آثار خوشنویسی و ادبی راه یافته و به آن ها قابلیتِ سامان یابی در دو دستگاه فصاحت و بلاغت را می دهند.

هدف پژوهش حاضر، بررسی اهداف تربیت اجتماعی از منظر سه رویکرد جامعه شناختی کلان نگر، خُرد نگر و تلفیقی است. برای نیل به این هدف، از قیاس عملی بازسازی شده فرانکنا استفاده شده است. یافته های پژوهش بیانگر آن است که اهداف غایی رویکرد کلان نگر عبارت اند از پرورش فضیلت های اجتماعی و ایجاد انسجام و یکپارچگی گروهی و اهداف واسطه ای آن نیز مشتمل بر حفظ میراث فرهنگی و ارزش های مشترک افراد جامعه و پرورش روحیه اجتماعی بودن متربیان است. همچنین، اهداف غایی رویکرد خُردنگر عبارت اند از پرورش متربیان مستقل و آزاد و پرورش قدرت عقلانی دانش آموزان و هدف واسطه ای آن نیز فراهم آوردن زمینه برای بروز همه ابعاد آزادی است. سرانجام، اهداف غایی رویکرد تلفیقی عبارت اند از پرورش روحیه مفاهمه در متربیان و تأکید بر علائق و نیازهای مشترک و اهداف واسطه ای آن نیز مشتمل بر پرورش عقلانیت ارتباطی در مناسبات آموزشی وکسب بینش و نگرش بین الاذهانی در متربیان و فراهم آوردن زمینه برای تعامل های همدلانه است.