علی حاجی جعفری

اخلاق و دین دو رکن اساسی زندگی بشر است، اگرچه برخی از دین رویگردان بوده ولی اخلاقی زیستن را ترک نکرده و بر اساس معیارهای عرفی یا شخصی افعال اخلاقی را لاجرم دانسته اند. اسلام در پرتو سخن (إنی بعثت لأتمم مکارم الأخلاق) مدعی ارائه نظام اخلاقی است؛ نظامی که منبع استنطاق آن، آیات قرآن و روایات معصومین علیهم صلوات الله می باشد. از میان نظام های اخلاقی برگرفته از اخلاق هنجاری، دو نظام وظیفه گرایی و غایت گرایی بیشترین شباهت را به نظام اخلاقی اسلام دارد. در این نوشتار براساس روش توصیفی- تحلیلی برای تشخیص نظام اخلاقی اسلام و این همانی آن، با دو نظام اخلاقی مذکور و یا عدم این همانی به بررس ی ماهیت دو نظام اخلاقی وظیفه گرایی و غایت گرایی بر اساس آیات قران پرداخته شد. در نهایت به دست آوردیم که نظام اخلاقی قرآن، تلفیقی از وظیفه گرایی و غایت گرایی اخلاقی است، که همان رسیدن به سعادت آخرت و کسب رضایت الهی است بدین صورت که خدای متعال انسان ها را برای رسیدن به سعادت اُخروی و کسب رضایت الهی در قالب برخی اوامر وظیفه گرایانه در این دنیا راهنمایی نموده است. از این رو اگر اوامر وظیفه گرایانه ای نیز در آیات و روایات مطرح گردیده است، بیانگر وظیفه گرا بودن انسان در دنیا بوده و در آخر به همان غایت گرایی مذکور خت م می شود.

هدف پژوهش حاضر تحلیل فلسفه حقوق گزینش سیاسی در اسلام با تأکید بر عدالت به عنوان دالّ مرکزی است. در این راستا، تلاش شده با خوانشی از اندیشه اسلامی، نگرش حقوقی به گزینش سیاسی را به یک فرآیند اداری فرونکاهد، بلکه مفهوم «گزینش سیاسی» به عنوان موضوعی اخلاقی و دینی، که تحت تأثیر اصول عدالت و رعایت حقوق افراد جامعه است، مورد کاوش قرار گیرد. گزینش، رویدادی است که روند هنجارمندی آن براساس مولفه های نظام حقوقی تعریف می شود و در اندیشه اسلامی، طنین آن در چهار محور اصلی شایسته سالاری، عدالت اجتماعی، حفظ حقوق عمومی و نفی اصل تبعیض منفی، پدیدار می شود. مسأله اصلی پژوهش حاضر معطوف بر تأثیر عدالت بر مشروعیت و کارآمدی حاکمیت در نظام اسلامی است. فرآورده این پژوهش که مبتنی بر تحلیل تطبیقی است و در آن، اصول عدالت در گزینش سیاسی در اندیشه اسلامی با نظریه های مدرن حقوق عمومی و فلسفه سیاسی مقایسه شده و مفاهیم عدالت و گزینش سیاسی در قرآن، سنّت پیامبر اسلام(ص)، و سیره معصومان(ع)، به ویژه امام علی(ع)، مورد بررسی قرار گرفته اند، نشان می دهد که عدالت در اندیشه اسلامی تنها به جنبه توزیع منصفانه فرصت ها و منابع محدود نمی شود و از این جهت، فقط دارای ماهیت توزیعی نیست، بلکه شمول آن، تأمین حقوق فردی و اجتماعی شهروندان، و برقراری نظم عادلانه در جامعه را نیز دربرمی گیرد. عدالت در نگرش اسلامی، صرفاً به معنای انتخاب افراد با صلاحیت های اخلاقی و علمی نیست، بلکه به طور مستقیم با تحقق کارآمدی حکومت پیوند دارد. در نهایت دست آورد این پژوهش، امکان ارائه مدل های اجرایی و نظام مند برای تحقق عدالت در فرآیندهای سیاسی در دیگر کشورهای اسلامی را رقم می زند.

نهج البلاغه، مجموعه ای از خطبه ها، نامه ها و سخنان امام علی (ع)، به عنوان یک منبع غنی از آموزه های اخلاقی و فلسفی، به بررسی دو رویکرد اصلی در اخلاق می پردازد: وظیفه گرایی و غایت گرایی. این مقاله به تحلیل و تبیین این دو رویکرد در نهج البلاغه می پردازد و نشان می دهد که چگونه امام با تأکید بر اصول اخلاقی، به تبیین وظایف فردی و اجتماعی پرداخته است. وظیفه گرایی به معنای انجام کارها بر اساس اصول اخلاقی است، بدون توجه به نتایج آن ها. در نهج البلاغه، امام بر اهمیت عدالت، صداقت و وفای به عهد تأکید می کند. این اصول بعنوان وظایف اخلاقی تلقی می شوند که باید بدون توجه به پیامدهایشان رعایت شوند. غایت گرایی براین اصل استوار است که ارزش یک عمل بر اساس نتایج آن سنجیده می شود. در نهج البلاغه، امام نیز به نتایج اعمال تأکید دارد و نشان می دهد که اعمال نیکو باید به خیر و صلاح جامعه منجر شود. این رویکرد در سخنانشان درباره اهمیت مشورت و همکاری در امور اجتماعی مشهود است. این مقاله نتیجه می گیرد که نهج البلاغه هر دو رویکرد وظیفه گرایی و غایت گرایی را در کنار هم مورد توجه قرار داده است. امام با تبیین اصول اخلاقی و تأکید بر نتایج اعمال، الگویی جامع برای زندگی اخلاقی ارائه می دهد.