پریچهر باهنر

با آغاز قرن بیستم، ایران و ترکیه در پرتو تحولات جهانی و داخلی، گام های اساسی درجهت نوسازی و توسعه زیرساخت های حمل ونقل برداشتند. ایستگاه های راه آهن به عنوان نقاط اتصال فیزیکی، عملکردی و فرهنگی، نقشی مؤثر در بازتاب هویت ملی و سیاست های توسعه ای ایفاء کردند. بااین حال، تفاوت های فرهنگی، سیاسی و اقلیمی میان دو کشور، به بروز تمایزاتی در طراحی و ساخت این ایستگاه ها انجامید. هدف پژوهش حاضر، تحلیل تطبیقی معماری ایستگاه های راه آهن ایران و ترکیه در بازه زمانی ۱۳۰۰تا۱۳۵۷ش، باتمرکزبر عوامل مؤثر در شکل گیری الگوهای طراحی و بازتاب هویت ملی در هر کشور است. روش تحقیق به صورت کمی-تحلیلی بوده و داده ها به شیوه اسنادی و کتابخانه ای گردآوری شده اند. دراین چارچوب، هشت ایستگاه راه آهن منتخب از هر دو کشور، موردبررسی و تحلیل قرار گرفتند. یافته ها نشان می دهد ایستگاه های ایران، به ویژه در دوران رضاشاه پهلوی، تلفیقی از سبک های معماری ایرانی و غربی باتأکیدبر استفاده از مصالح محلی، ملاحظات اقلیمی و تقویت هویت ملی هستند. در مقابل ایستگاهای ترکیه، به ویژه در دوران جمهوری، تحت تأثیر سبک های نئوکلاسیک، آرت نوو و معماری ملی ترکی، بیشتر بر مدرنیسم و هویت جمهوری خواهانه تمرکز دارند. تحلیل تطبیقی نشان می دهد که ایستگاه های راه آهن در در هر دو کشور، افزون بر عملکرد زیرساختی، به مثابه نمادهای فرهنگی و سیاسی تلقی می شوند. این تفاوت ها بازتاب گر رویکردهای متفاوت نوسازی و توسعه در ایران و ترکیه اند.

این پژوهش به تحلیل و بررسی فرایند هم پیوندی توسعه حمل ونقل ریلی و تحولات اجتماعی در شکل دهی به هویت فضایی ایستگاه های راه آهن ایران و ترکیه در بازه زمانی ۱۳۰۰ تا ۱۳۵۷خورشیدی (دوران حکومت پهلوی در ایران و دوران آتاتورک در ترکیه)، می پردازد. هدف اصلی این تحقیق، شناخت تأثیرات متقابل توسعه سیستم حمل ونقل ریلی و تغییرات اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و سیاسی بر طراحی کالبدی و اجتماعی ایستگاه ها و به تبع آن، شکل گیری هویت فضایی این فضاها است. پژوهش باتأکیدبر سه بُعد محوری «طراحی کالبدی ایستگاه ها»، «ارتباطات اجتماعی در فضاهای ایستگاهی»، و «تأثیرات فرهنگی و نمادین ایستگاه ها در هویت فضایی»، به واکاوی و مقایسه این فرایند در ایران و ترکیه می پردازد. روش تحقیق ترکیبی است که در بخش کیفی، داده ها ازطریق تحلیل اسناد تاریخی و انجام مصاحبه های عمیق با متخصصان حوزه های مختلف جمع آوری شده است. در بخش کمی، اطلاعات ازطریق پرسش نامه به صورت آنلاین میان کاربران ایستگاه های راه آهن در هر دو کشور جمع آوری گردیده و بااستفاده از نرم افزار اس پی اس اس و آزمون تی تست تحلیل شده است. نتایج نشان می دهند که تحولات اجتماعی و سیاسی در دوران پهلوی و آتاتورک به طور مستقیم بر هویت فضایی ایستگاه ها و تعاملات اجتماعی در فضاهای ایستگاهی تأثیر گذاشته و نقشی کلیدی در شکل گیری هویت شهری و عملکردهای اجتماعی این فضاها ایفاء کرده اند. این تحقیق می تواند به عنوان مبنای طراحی و برنامه ریزی ایستگاه های راه آهن در آینده، بادرنظر گرفتن ابعاد اجتماعی و تاریخی، کاربرد داشته باشد.