سید محمدجواد سیدشبیری

یکی از اعمال مستحبی مورد تأکید برخی اندیشمندان مسلمان در ماه رمضان اقامه «نماز تراویح» است، با استناد و ارجاع به روایت «مَنْ قَامَ رَمَضَانَ إِیمَاناً وَاحْتِسَاباً، غُفِرَ لَهُ مَا تَقَدَّمَ مِنْ ذَنْبِه». این مقاله با روش توصیفی - تحلیلی به اعتبارسنجی سندی، تحلیل محتوا، تاریخ پیدایش در جوامع حدیثی این روایت می پردازد. بررسی ها نشان می دهد که چالش ارسال سند، وجود راویان ضعیف، تشویش، اضطراب، تحریف و تصحیف در متن روایت، آن را در زمره احادیث ضعیف قرار داده است و استناد به این روایت به تنهایی کفایت نمی کند. تاریخ تدوین حدیث مورد نظر، در کتب حدیثی به نیمه دوم قرن دوم در کتاب موطأ مالک بن انس بر می گردد. متن روایات بعد از وی، همگی رونوشت های از نقل اولیه مالک با اندک تغییراتی است که استدلال مبنی بر جعلی بودن حدیث را تقویت می کند؛ همچنین ارتباط این روایت با «نمازتراویح» طبق معیارهای قرآنی، عقلی، تاریخی ناسازگاراست.

با شکل گیری مفهوم حدیث در سده اول هجری، اعتبارسنجی حدیث نیز مورد توجّه قرار گرفت. این مسئله با قدمت چهارده سده در جهان اسلام، فراز و نشیب های گوناگونی طی نموده است ولی با این وجود امروز تصور می شود تنها مؤلفه ای که عالمان مسلمان در طی این سده ها برای سنجش اعتبار احادیث مورد استفاده قرار داده اند، نظر به رجال سند و بررسی احوال آنان از حیث عدالت و ضبط بوده است، در حالی که داده های تاریخی این انحصار را نمی پذیرند. در این مقاله به معرفی یکی دیگر از مؤلفه های اعتبارسنجی حدیث که از دیرباز در میان محدّثان مورد توجه بوده است و می توان آن را نقد «منبع محور» حدیث نامید، می پردازیم. در راستای اثبات وجود این مؤلفه در میان محدّثین متقدّم فریقین، در گام اوّل به مکتوب بودن انتقال احادیث نزد متقدّمین می پردازیم و با تبیین و بازخوانی تاریخ تدوین حدیث در میان فریقین، میزان اتّکا به آثار مکتوب را بررسی می کنیم. در گام دوم با الهام از اصطلاحات روش شناسی تاریخ و صورت بندی این مؤلفه، آن به دو مرحله اعتبارسنجی درونی و بیرونی تقسیم می کنیم و با بررسی شواهد تاریخی، نشان می دهیم هر دو مرحله از اعتبارسنجی منبع محور در میان محدثین متقدم امامی، خصوصاً در سده های سوم تا پنجم هجری وجود داشته است اما در میان محدّثین اهل سنّت به دلیل محدودیت های موجود، تنها اعتبارسنجی بیرونی مورد استفاده قرار گرفته و اعتبارسنجی منبع محور را نزد آنان با نقص مواجه نموده است.

فهرست شیخ طوسی یکی از مصادر رجالی است که به صورت کامل نقل شده است. موقعیت علمی شیخ طوسی و جایگاه کتاب فهرست در اعتبار سنجی، باعث شده است نسخه های زیادی از این کتاب رونوشت شود، ولی این نسخه ها دارای اختلاف بوده و اشتباهاتی دارند. از این رو برخی از محققین همچون الویس اسپرنگر، سید محمّد صادق بحر العلوم، شیخ جواد قیومی و سید عبد العزیز طباطبایی در صدد بر آمدند تا نسخه ای تصحیح شده از این کتاب ارائه نمایند. در این نوشتار با بررسی فرضیه هایی به منظور دست یافتن به علل کاستی های کتاب فهرست و شناخت عوامل اثرگذار در آن، موفقیت محققین در تصحیح مورد ارزیابی قرار گرفته و بر اساس صحیح ترین و عالمانه ترین تصحیح این کتاب یعنی تصحیح محقق طباطبایی، به پژوهش درباره لغزش های باقی مانده در این تصحیح و اصلاح آنها پرداخته شده است. هر چند شمار این خطاها در مقایسه با حجم کتاب فهرست به واقع ناچیز است، اما همین تعداد هم می تواند در پژوهش های رجالی بسیار اثرگذار باشد. از این رو بر پایه روش استنادی- تحلیلی و با استفاده از کتب رجالی و حدیثی بیست و پنج مورد از این اشتباهات را برشمرده و آنها را تصحیح می کنیم.

رساله توحید مفضل، نمونه ای از میراث روایی مفصل شیعی است. رسالت نوشتار پیش رو، اعتبارسنجی رساله از جهت مضمون و تعیین نسبت آن با سایر روایات است تا عیار درستی و نادرستی آن کشف شود. در مسیر اعتبارسنجی، ابتدا مدلول انفرادی گزاره هایی از رساله که از حیث محتوا به چالش کشیده شده اند بیان شده است. سپاس با پژوهش در سایر منابع حدیثی، روایاتی که پیرامون موضوع آن گزاره به بحث پرداخته اند(در صوت وجود) استخراج شده و مدلول آن ها نیز تبیین گردیده است. در این مرحله مدلول اول بر مدلول دوم عرضه و نتیجه فرآیند، بیان شده است. روایات نسبت به گزاره های رساله از سه حالت موافقت، مخالفت و سکوت برخوردارند. در هر کدام از این حالات نیز، درصد اعتبار رساله با توجه به ویژگی های دو طرف عرضه روشن می گردد. بررسی گزاره های مختلف رساله و نوسانات آن در اعتبار، سبب قول به تفصیل در اعتبار گزاره های رساله می گردد.

«احتیاط» یکی از احکام مربوط به حالت «شک در تکلیف» می باشد که اگرچه در بسیاری از موارد واجب نیست، ولی عقلا در شایستگی آن تردیدی ندارند. ولی آیا این ترجیح احتیاط، از ناحیه شارع است و براین اساس می توانیم قائل به استحباب شرعی احتیاط شویم یا ترجیح به حکم عقل و سفارش های شارع به احتیاط، ارشاد به حکم عقلی است؟ هرچند بیشتر فقیهان با توجه به روایات فراوان، استحباب احتیاط را پذیرفته اند، ولی در مقابل برخی از آنان حُسن شرعی احتیاط را با حُسن عقلی آن سازگار ندانسته و ترجیح احتیاط توسط شارع را محال پنداشته اند. از این رو، با توجه به اثر گذاری فراوان رویکرد احتیاطی در سبک زندگی اسلامی و به دست آوردن قوانین شرعی و تفاوت های فراوان میان حُسن عقلی و شرعی آن، در این نوشتار به تبیین و بررسی اشکالات حُسن شرعی احتیاط و راهکار های موجود برای آن پرداخته شده و با تأکید بر تبیین صورت مسأله، فرضیه ها و مبانی بحث که تاکنون کمتر مورد توجه محقّقین قرار گرفته، استحباب شرعی احتیاط به چالش کشیده شده است.