حبیب الله عظیمی

کتاب آرایان ایرانی با توجه به سابقه ای که پیش از ظهور اسلام در نقاشی داشتند، از سده های چهارم و پنجم هجری به بعد برای لذت بخشیدن به جان و روح انسان، نخست مصحف ها و سپس نسخه های دیگر خطی را مذهَّب و مصوَّر ساختند. در ابتدا نقوش به کار رفته در حوزه کتاب آرایی ایرانی اسلامی ساده و مطلق با رنگ های محدود و به ویژه زر ناب بود و از قرن ششم هجری به بعد عناصر رنگی متنوع دیگر اضافه شد. از این زمان به بعد سبک ها و مکتب های هنری متعددی همچون شیراز، هرات، تبریز و اصفهان پدید آمد که هر کدام از ویژگی های متمایز و منحصر به فردی برخوردار بود. از مهم ترین و فعال ترین مراکز نگارگری و تذهیب ایران از اواسط قرن هشتم هجری تا پایان سده چهاردهم، مکتب شیراز بوده است. هنرمندان شیراز براساس تجارب گذشتگان، هنر نگارگری و تذهیب و رنگ آمیزی را ادامه دادند و در دوره های مختلف نیز نوآوری هایی بر آن افزودند. در دوران آل اینجو و آل مظفر (قرن هشتم هجری) تذهیب مکتب شیراز در آغاز ساده و با رنگ اصلی مایه طلایی و آبی لاجورد بود و کم کم در کیفیت خطاطی و سبک خوشنویسی، نوع و کیفیت کاغذ و رنگ مایه تحولاتی به وجود آمد. در دوره تیموری رنگ ها متنوع تر، پخته تر و لطیف تر شد و متون ادبی و علمی هم مورد تزئین قرار گرفت. در دوره صفویه طرح های اسلیمی همراه با برگ های ریز و پیچیده با شاخ و برگ در خطوط ظریف و جذاب افزوده شد. در دوره زندیه تنوع رنگی بیشتر و رنگ ها تند و دقت در آن ها کم شده و از عناصر تزئینی بیشتر استفاده شده است. مکتب شیراز در عهد قاجار به اوج و درخشش کم نظیر خود رسید.

هدف: ، پس از معرفی کاغذهایی که در نسخه پردازی و کتاب آرایی میان مسلمانان و ایرانیان مورد استفاده قرار می گرفت، چند نوع رایج و شناخته شده و ویژگی ها و دوره تقریبی کاربرد هریک بیان می شود و نمونه هایی از نسخه های خطی که هر یک از انواع توصیف شده بر آنهانوشته شده است، معرفی می شود. اهمیت موضوع : کاغذ بخشی از هویت و پیشینه تاریخی نسخه خطی است. فهرستنگاران نسخه های خطی، به ویژه ایرانیان، کوشیده اند نوع کاغذ نسخه های خطی را، حتی با حدس و گمان تعیین کنند . مشکل ترین بخش نسخه شناسی تحلیل ویژگی های کاغذ است. اصالت : فهرستنگاران نسخه های خطی هیچ گونه بررسی تحلیلی، همراه با تعیین ضوابط و معیارهای مشخص، برای تعیین نوع کاغذ های معرفی شده به دست نداده اند. برای جبران این نقیصه و پیشگیری از حذف این عامل مقاله خاضر نوشته شده است

هدف این پژوهش، دستیابی به الگوی احتمالی در فهرست نویسی نسخه های خطی ایران با تأکید بر مجموعه پنج کتابخانه بزرگ بوه است. داده های پژوهش با استفاده از سیاهه وارسی گردآوری و تحلیلهای لازم بر اساس آزمون کروسکال والیس جهت مقایسة نحوة حضور عناصر سیاهه وارسی در فهرستهای کتابخانه های مورد بررسی، انجام شد. نتایج به دست آمده بیانگر نبود الگوی واحد در فهرست نگاری نسخه های خطی در ایران و به تبع آن تأیید فرضیه پژوهش بود. برای رفع مشکل و تدوین استاندارد ملی نسخه های خطی در آینده، الگویی بر اساس قواعد موجود در ایران و جهان همراه با ملزومات و مقدمات لازم آن جهت یکسان سازی روال فهرست نگاری نسخه های خطی در کشور، پیشنهاد گردید

با پدید آمدن نسخه های خطی به زبان فارسی در ایران زمین، ایرانیان با خلق آثار هنری در تمدن اسلامی نقش آفرین شدند. در قرون اولیه اسلامی، استنساخ زیبای قرآن و تزیین آن از مفاخر ایرانیان تازه مسلمان بود و در همین راستا شیوة نقش و نگار مطلق( تذهیب) را ابداع کردند. این آرایه ها در وادی امر با رنگ های محدود شروع شد و از قرن 6 به بعد عناصر رنگی متنوع دیگری اضافه گردید. با توجه به تنوع طرح ها و رنگ ها، تذهیب هم دارای دوره ها و مکاتب خاص شد. در این مقاله سیر پیدایش و تکامل تذهیب در کتاب آرایی ایرانی در 5 دوره تحقیق شده است. در بیان اجمالی ویژگیهای دوره ها میتوان گفت: تذهیب در قرن های 3 و4 هجری: ساده و با رنگ های محدود؛ در قرن های6 و7: منسجم و با رنگ های متنوع؛ در قرن8: با شکوه و مجلل؛ در قرن های 9و10: پرکار همراه با ظرافت بیشتر؛ در قرن های 11-13 به اوج شکوفایی از جهت ظرافت و تعدد مکاتب رسیده است؛ و در نیمه دوم قرن13 به جهت ورود صنعت چاپ به ایران رو به افول نهاده است.